خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: اگر تا چند وقت پیش نرم افزارها و اپلیکیشن‌ها پیشتازان عرصه فناوری‌های نوین در زندگی بشر بودند، مدت زمان زیادی نخواهد گذشت که هوش مصنوعی به یک ابراز کاربردی در جنبه‌های مختلف زندگی انسان تبدیل شود. همانطور که ۱۰ سال پیش فکر نمی‌کردیم شبکه‌های اجتماعی و گوشی‌های هوشمند این چنین با زندگی پرشتاب انسان عصر حاضر پیوند بخورد، قابل تصور نیست هوش مصنوعی و فناوری‌های ساخته شده توسط آن تا کجای زندگی ما نفوذ خواهند داشت. تنها چیز پر واضح اهمیت علوم مربوط به هوش مصنوعی و توجه ویژه به آن است تا همزمان با ورودش به زندگی روزمره بتوانیم مواجه ای منطقی و درست داشته باشیم و آگاهی‌های لازم در مورد چگونگی استفاده، وضع قوانین و مقررات مربوطه، نگاه تعادلی به آن و غیره را ایجاد کنیم.
رهبر انقلاب چندی پیش با آگاهی از نفوذ قوی هوش مصنوعی به زندگی بشر در طی سال‌های آینده به درستی به جنبه‌های مختلفی از آن اشاره کرده و دستورات لازم را در این رابطه به مسؤولان امر دادند و در جایی اشاره کردند «امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش می‌رود]؛ یعنی انسان متحیّر می‌شود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش می‌رود. خب الان دستگاه‌های مختلف ما نظامی و غیر نظامی از هوش مصنوعی دارند استفاده می‌کنند، بهره‌برداری می‌کنند، اما این ما را فریب ندهد. در مسئله‌ی هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست. این فناوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد. آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فناوری هوش مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است. زرنگ‌های دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند. یک آژانس هوش مصنوعی هم به وجود می‌آید، آن‌وقت اجازه نمی‌دهند که شما از این منطقه عبور کنید. خودتان باید برسید به فناوری‌های عمیق و ژرف این مسئله و لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید.»
زمان زیادی نخواهد گذشت که هوش مصنوعی، این ابزار ساخته شده توسط انسان همه جنبه‌های زندگی بشر را دچار دگرگونی کند، از سلامتی و خانواده گرفته، تا آموزش و تکنولوژی، مشاغل و دنیای سایبری و حتی پزشکی و حمل و نقل با هوش مصنوعی دستخوش تغییرات حیرت انگیزی خواهد بود. یکی از موضوعات مهم در بحث هوش مصنوعی ارتباط آن با موضوع خانواده به عنوان رکن اصلی جامعه ایرانی اسلامی است. اینکه هوش مصنوعی چگونه می‌تواند بر نهاد خانواده تأثیر بگذارد و آینده ورود هوش مصنوعی به موضوع خانواده و تعلیم و تربیت چگونه است مبحثی که مهر در گفتگویی با سمیرا خطیب زاده عضو هیئت علمی دانشگاه سوره و مدرس رشته ارتباطات به آن پرداخته است. گفتگوی زیر بخش نخست این گفتگو است:
*هوش مصنوعی اگرچه پدیده نوظهوری نیست اما ورود آن به زندگی روزمره ما تازگی دارد، هرچند که شتاب پیشرفت آن از همین بدو ورود مشخص است. لازم است در ابتدا به این موضوع اشاره کنیم که هوش مصنوعی با چه هدفی به وجود آمد و از کجا وارد زندگی ما شد؟
هوش مصنوعی با نام انگلیسی Artificial Intelligence که به اختصار AI معرفی می‌شود از زمانی که اختراع و پا به عرصه گذاشت قرار بود کمکی برای فعالیت‌های انسان باشد. اولین پدیده نوظهور استفاده از هوش مصنوعی در زندگی روزمره ساخت جاروبرقی رباتیک رومبا بود که با برنامه نویسی که برای آن انجام شده به صورت هوشمند توانسته بود بخشی از فعالیت‌های انسان را انجام دهد. یا از این نمونه می‌توانیم به خودروهای خود ران اشاره کنیم. کم کم با توجه به پیشرفت‌های علوم کامپیوتر و برنامه نویسی و میان رشته‌ای بودن هوش مصنوعی رویکرد اول را تغییر یافت و رویکردی فراتر از فعالیت‌های انسان برای آن توصیف شد، این تفکر که انسان می‌تواند به وسیله هوش مصنوعی کارهای محاسباتی انجام دهد تغییر کرد و ابزار دیگری چون چت جی بی تی یا ربات‌هایی که در کسری از ثانیه حجم انبوهی از اطلاعات را ارائه دهد تولید شد.
من احساس می‌کنم از سال ۲۰۲۰ نگاه جدید به هوش مصنوعی و کمک آن به فعالیت‌های انسان شده است. طوری که فراتر از فعالیت‌های انسانی ساختارها تغییر خواهد یافت که علاوه بر فناوری نیاز به تحلیل و بررسی تازه ای دارد. ممکن است در سال‌های آینده خیلی از ساختارها مثل ساختار مشاغل، یا همین خبرگزاری‌ها و رسانه‌ها، مراکز علمی و حتی ساختار نظام خانواده تحت تأثیر این موضوع قرار بگیرد و هوش مصنوعی قابلیت ساختار سازی جدید را دارد که باید ما در این باره هوشمندانه عمل کنیم.
*به نظر می‌رسد نگاه‌های متفاوتی هم در ارتباط با هوش مصنوعی وجود دارد.
بله همینطور است. بنده ۴ نگاه متداول در این خصوص را جمع آوری کردم. یکی نگاه بدبینانه نسبت به هوش مصنوعی است، با این تفکر که هوش مصنوعی آسیب‌های زیادی دارد که زندگی ما را خراب می‌کند و باید مراقب باشیم که به نظر می‌رسد این نگاه در تمام دنیا وجود داشته باشد.
یک نگاه دیگر نگاه کاملاً خوش بینانه است که معتقد است باید با آغوش باز هرگونه فناوری نو و ساختارسازی را بپذیریم و چون هوش مصنوعی پدیده جدید و تسهیلگری است باید در همه عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی وارد شود و قطعاً تأثیرات مثبتی هم دارد.
یک نگاه دیگر نگاه انتقادی است که نسبت به همه فناوری‌های نو وجود دارد و نگاه چهارم، نگاه عملگرا است. این نوع نگاه نقاط ضعف و آسیب‌های هر پدیده را بررسی می‌کند و از طرفی ظرفیت‌های هوش مصنوعی را در موضوعات مختلف نظیر، حکمرانی، سبک زندگی، اقتصاد، کارآفرینی و غیره می‌شناسد و به دنبال این است با شناسایی ظرفیت‌ها و فرصت‌ها از آن برای تسهیلگری کارها استفاده کند و در عین حال نقاط منفی و آسیب‌ها را به حداقل برساند.
طبق آمار رسمی سال ۱۴۰۲ کشور ما در حوزه تولید علم هوش مصنوعی رتبه اول منطقه و۱۵ دنیا را دارد، یعنی در زمینه تولید علم مقالات متعددی را از اساتید علوم ارتباطات، حقوق و غیره داشتیم، همایش‌های زیادی در این حوزه و اثراتش در مسائل سیاسی برگزار شده است که نشان می‌دهد در عرصه تولید علم موفق بودیم. اما در زمینه استفاده آن به صورت فناوری در زندگی روزمره رتبه ۷۷ را داریم.
لازم است که به حدیثی از امیرالمومنین (ع) اشاره کنم که می‌فرمایند العلم سلطان. بیانی که رهبر انقلاب نیز در دیدار با نخبگان آن را در حسینیه امام خمینی (ع) به نمایش گذاشته بود، این جمله به این معنی است که علم و دانش، سلطان و قدرت است، هرکس آن را بیابد پیروز می‌شود هرکس نیابد دیگران بر او یورش می‌برند و مغلوب می‌شود. اگر در صنایعی همچون ماهواره، اینترنت و موضوعاتی از این دست ظرفیت استفاده از هوش مصنوعی را پیدا نکنیم باعث شکل گیری یک نوع مواجهه انفعالی نسبت به این پدیده می‌شود، که پس از ورود آن به زندگی روزمره خانواده نمی‌توانیم براساس رویکردهای سبک زندگی ایرانی اسلام آن را بومی کنیم.
به واسطه هوش مصنوعی، آموزش‌ها می‌تواند در خانه و تحت نظارت خانواده انجام شود و بسیاری از آسیب‌ها که در کلاس‌های خارج از خانه وجود دارد را برطرف کند. خب در این زمینه ما چندین برنامه آموزشی در حوزه زبان آموزی و هنری داریم اما بومی سازی شده نیستند
در این صورت باید بپذیریم این فناوری که خاستگاه بیرونی دارد بدون بومی شدن وارد خانواده می‌شود چالش‌هایی ایجاد می‌کند که اصلاح آن زمان بر تر و سخت‌تر خواهد بود.
*نوع مواجهه خانواده با هوش مصنوعی با چه رویکرد و مقتضیاتی می‌تواند باشد؟
این هوش مصنوعی می‌تواند به موضوعات مختلفی در قلمرو خانواده ارتباط پیدا کند و در این زمینه باید دید بلندتری به فعالان عرصه خانواده و حتی والدین داد. بحث اول می‌تواند در حوزه آموزش و پرورش باشد. الان برخی خانواده‌ها درگیر کلاس‌های درسی و غیر درسی هستند که با وجود هوش مصنوعی پدیده معلم هوشمند را می‌توانیم داشته باشیم که در جلسه اول دریافتی از ویژگی‌های شخصیتی، علایق و ویژگی‌های جسمانی فرزند داشته باشد و بر همین اساس جذابترین شیوه را در ارائه درس با جنبه‌های مختلف ارائه کند، مثلاً اگر نوجوان درون گراست یک شیوه آموزشی را دنبال کند و اگر برون گراست یک شیوه دیگر.
به واسطه هوش مصنوعی، آموزش‌ها می‌تواند در خانه و تحت نظارت خانواده انجام شود و بسیاری از آسیب‌ها که در کلاس‌های خارج از خانه وجود دارد را برطرف کند. خب در این زمینه ما چندین برنامه آموزشی در حوزه زبان آموزی و هنری داریم اما بومی سازی شده نیستند.
*چه تأثیرات تربیتی در خانواده خواهد گذاشت؟
از یک منظر دیگر هوش مصنوعی می‌تواند روابط درست والدین با فرزندان را تسهیل کند. ممکن است خانواده متوجه رفتاری از فرزند بشود که نداند برای چه این مسئله حادث شده، از طریق هوش مصنوعی و داده‌هایی که از قبل به آن داده شده می‌توان تحلیل رفتار انجام داد. هوش مصنوعی اینجا در مقام یک مشاور دلسوز می‌تواند کمک کند و راهکار درست و اینکه چه باید کار را ارائه دهد. همین توانمندی و ظرفیت است که لزوم بومی سازی آن را ضروری می‌کند. داده اینجا مهم است که متناسب با فرهنگ و ارزش‌های یک ملت باشد و باید در این زمینه ورود کنیم.
موضوع بعدی تسهیلگری افزایش مهارت‌های ارتباطی بین افراد خانواده است. هوش مصنوعی متناسب با سن و جنس فرزند از همان سنین کودکی بازی‌های تعاملی با فرزند را آموزش و پیشنهاد می‌دهد تا کودک مهارت‌های زندگی را با توجه به ارزش‌های ایرانی اسلامی یاد بگیرد.
موضوع بعدی این است که هوش مصنوعی می‌تواند در زمینه جمع‌آوری علاقه‌مندی های خانواده و تقسیم مسئولیت‌ها کمک کند. خب می‌دانیم که به صورت پیش فرض مسئولیت‌هایی برعهده والدین و مسئولیت‌هایی بر عهده فرزندان است. هوش مصنوعی می‌تواند با بهره‌گیری از داده‌هایی نظیر علایق، زمان اوقات فراغت، ساعت‌های کاری و غیره برنامه‌هایی برای مدیریت خانواده ارائه کند و انجام وظایف به صورت عادلانه و براساس علایق در کمترین زمان و با بازدهی خوب انجام شود.
هوش مصنوعی حتی می‌تواند برای گذراندن اوقات فراغت و فعالیت مشترک خانواده‌ها پیشنهاداتی بدهد، بر همین اساس فعالیت مشترک ارائه دهد و اینگونه رضایت در خانواده افزایش پیدا کند. می‌تواند پیشنهاداتی برای حل تعارضات خانوادگی بدهد و در مقام مشاور عمل کند و توصیه و طرح ارائه دهد.
پیگیری سلامت جسمانی افراد می‌تواند ظرفیت دیگر باشد. اگر شرایط جسمی خانواده را به صورت داده به هوش مصنوعی بدهیم، قابلیت این را دارد که در نقش ناظر پزشکی هوشمند عمل کند. وقت چکاپ پزشکی را یادآوری کند و با توجه به شرایط جسمانی نظارت داشته باشد و اینگونه از دغدغه‌ها کم کند. حتی می‌تواند مدیریت ارائه رژیم غذایی را داشته باشد.
مدیریت مسائل مالی از دیگر ظرفیت‌های هوش مصنوعی است که می‌تواند به خانواده‌ها در شرایط سخت مالی کمک کند تا درآمد و هزینه‌ها متعادل شوند، اینکه با توجه به داده و اطلاعات از کدام مراکز خرید کنیم، چگونه خرید کنیم و حتی ایده‌های کارآفرینی را براساس میزان تحصیلات، علاقه‌مندی ها و غیره ارائه دهد، حتی می‌تواند پیش بینی وضعیت سنجی خانواده را برای آینده انجام دهد.
ادامه دارد…