به گزارش خبرنگار مهر، شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، واقع در شمال غرب استان خراسان جنوبی، قراردارد، نشانه های استقرار در سمت جنوب تپه خنچه شهر فردوس حکایت از سابقه ای چهار هزار ساله یعنی، دوران مفرغ دارد. همچنین از محوطه سرتخت باغستان نیز به عنوان سایتی نوسنگی می توان نام برد.
شهر تاریخی تون از جمله شهرهای اوایل دوره اسلامی در سرزمین خراسان بزرگ محسوب می شده است که از بافت شهری برخوردار و دارای کهندژ، شارستان و حصار و بارو بوده است.
مساجد جامع و کوشک از جمله قدیمیترین آثار شهر تون هستند. مسجد کوشک با داشتن طاق‌های گهواره ای عظیم و نیم ستون‌هایی که به زیر دیوارهای مرمت شده سال‌های بعد رفته، با مساجد صدر اسلام مانند تاریخانه دامغان قابل مقایسه است.
این بنای خشتی که در خود کتیبه ای از سال 554 هـ. ش را جای داده قدیمیترین کتیبه تاریخی باقیمانده در شهر تاریخی تون را داراست.
اولین کتاب تاریخی که در آن نام تون آمده (اشکال العالم) جیهانی است که متعلق به سده چهارم هجری است که تون را از جمله شهرهای واقع در ولایت قهستان ذکر می کند.
آنچه مسلم است، تون از همان اوایل اسلام از شهرهای مهم منطقه بوده و جایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی داشته است.
در سال 1308 خورشیدی با تصویب هیأت دولت وقت از تون به فردوس تغییر نام می دهد. شهر تـون (فردوس) در زلزله سال 1347 خورشیدی به شدت ویران شد و جز تعداد معدودی آثار و ابنیه تاریخی با ارزش و خاطره ای از آن چیزی دیگر باقی نماند.
مسجد جامع فردوس
این مسجد در مرکز شهر تون واقع بوده و امروزه در قسمت جنوب شرقی بافت شهر فردوس جای دارد، مسجد جامع تون از مساجد دو ایوانی است که زلزله ای در اوایل قرن ششم هجری بنای اصلی آن را ویران می کند.
آنچه از مسجد بر جای مانده ایوان قبله و شبستان‌های تابستانی و زمستانی در اضلاع شمالی و جنوبی است. ضلع ایوان قبله، اصیل ترین ضلع به لحاظ سابقه تاریخی است که با مقایسه آجرنما و نوع اجرای طاق و تویزه ایوان آن با ایوان و نقشه مسجد جامع زوزن، به دوره خوارزمشاهیان نسبت داده می شود.
مسجد جامع فردوس یک مسجد دو ایوانی سبک خراسانی بوده و بنای آن مربوط به قرون پنجم و ششم هجری قمری است.
مسجد کوشک
مسجد با داشتن کتیبه ای به سال 554 ه. ق ساخت بنا را تا دوره سلجوقی به عقب می‌برد از سویی مسجد دارای طاق‌هایی است که به تقلید از سبک ساسانی و با ستون‌های قطور و متناسب با طاق‌ها است که دوره ساخت بنا را به سده‌های نخست اسلام می رساند به عبارتی فرم و اندام واره‌های مسجد هم پایه مساجدی چون تاریخانه دامغان می آید.
لایه‌های متعدد گچ بر دیواره‌ها نیز نشان از تحولات فراوان است که بر شالوده بنای مسجد کوشک گذشته است. مسجد در کنار دروازه قاین شهر تون بنا شده که احتمال می‌رود مسجد متعلق به بافت شهری دیگری به لحاظ جانمایی بوده و با زلزله‌ها و تخریب‌ها کم کم به کنار حصار و باروی شهر رانده شده است. پی‌گردی و لایه‌نگاری می‌تواند تغییرات شهر تون و چهره آن را تا حد زیادی مشخص کند.
مدرسه علمیه علیا با معماری کم نظیر
نام واقف این مدرسه میر علی بیک است که در اواخر دوره صفویه آن را تعمیر کرده و تا پیش از زلزله مورد استفاده طلاب بوده است.
معماری این مدرسه در نوع خود کم نظیر است. پشت ایوان ورودی، هشتی واقع شده که در ضلع شرقی هشتی مدرس (محل تدریس) به شکل هشت ضلعی و پوشش گنبدی و در ضلع غربی آن، مسجد (نمازخانه) با تزئینات زیبای مقرنس واقع شده است.
ورودی حیاط مدرسه در اضلاع شمال شرقی و شمال غربی هشتی می باشد و در مرکز حیاط، گودال باغچه ای هشت ضلعی قرار دارد. مدرسه دارای چهار ایوان، و در سه ضلع آن حجره‌های طلاب ساخته شده‌اند.
امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم جاذبه مذهبی
سلطان محمد و سلطان ابراهیم (علیه السلام) دوتن از نوادگان امام موسی کاظم (ع) هستند که در محله سادات شهر فردوس آرمیده‌اند. بنای آرامگاه به دوران تیموری تعلق دارد و علیرغم گذر زمان و بروز زلزله‌های متعدد هنوز استوار و شکوه خود را حفظ کرده است.
تزئینات نقاشی که جدیدا نمایان شده و گنبد کاشیکاری شده آن با سابقه رفیع خود تعلق این بنا را به دوره تیموری تائید می نماید.
رواق‌های گرداگرد حیاط این امامزاده همواره استراحتگاه زائران بوده است. آرامگاه امامزادگان فردوس علاوه بر معنویت خاصی که به خطه فردوس بخشیده است؛ یکی از منزلگاه‌های اصلی زائران بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) در طول تاریخ بوده است.
قلعه کوه فردوس
عطاءملک جوینی در تاریخ جهانگشا می نویسد: از 70 دژی که در جنوب قهستان قرار داشت، شاید وسیعترین و عظیم‌ترین آنها در 5 کیلومتری جنوب غربی فردوس باشد، موقعیت قلعه چنان است که از سه جهت به پرتگاه مخوفی منتهی می شود.
تنها راه دسترسی به قلعه از طریق تنگه‌ای است که در جنوب غربی کوه (که شیب کمتری دارد) قرار دارد، ارتفاع برج‌ها تقریبا پنج متر است که به کمک سنگ‌های لاشه وملات گچ ساخته شده‌اند.
باید دانست که قلعه مزبور در دوران آبادی دارای دو دیوار و حصار تو در تو و چند برج دیده‌بانی بوده که محیط دیوار پایانی درحدود هزار متر است.
دیوارهای قلعه از سطح منظم هندسی برخوردار نیستند. در قسمت پایانی قلعه آب انبارهایی دردل صخره‌ها کنده شده که طول هر یک حدود 10 متر و عرضش در حدود دو متر بوده و از آب باران و برف پر شده و در مواقع محاصره به مصرف آب شرب ساکنان قلعه کمک می کرده است.
این آب انبارها، ذخیره تمام اهالی قلعه نبوده زیرا در پایین دیوار جنوب قلعه چاهی کنده بودند که امروز به چاه قنوت مشهور است.
در خط الرأس کوه آثار برج استوانه ای کوچکی قرار دارد که شاید محل افروختن آتش و با دیده بانی در ارتباط بوده است. مسلماً این دژ، روزگاری بر جلگه های اطراف و راه‌های بازرگانی قدیم اشراف داشته، بخصوص راه‌های کاروانی دشت تون را هم می توانسته به خوبی دیده بانی نماید.
آبـگرم معدنی فردوس
از جمله جاذبه‌ها و قابلیت‌های گردشگری و با اهمیت شهر فردوس آبگرم معدنی در فاصله حدود 20 کیلومتری شمال شرقی شهر است.
این آبگرم طبیعی با خواص طبی- درمانی اعجاب انگیزش سالانه پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است و از موقعیت مناسبی در منطقه برخوردار است.
استفاده از آبگرم معدنی فردوس در درمان بسیاری از بیماری‌های پوستی و مفصلی موثر و توسط پزشکان زیادی توصیه شده است.
حمام سردشت
در مورد تاریخ احداث بنا و بانی آن اطلاع دقیقی در دست نیست اما شواهد معماری دوره تاریخی آن را صفویه می داند. حمام سردشت به دلیل قرارگیری در محله‌ای به همین نام، معروف گشته است.
این حمام یکی از اماکن زیبا و در نوع خود جالب و دیدنی است که بخش‌هایی از گنبدهای آن به دلیل قرارداشتن در مسیر تردد ماشین، دام و انسان و بخش‌های داخلی آن در اثر عواملی از جمله نزولات جوی تخریب شده است. اصول ساخت و عناصر تشکیل دهنده حمام‌ها یکی است و حمام سردشت نیز از این قاعده مستثنی نبوده حمام شامل سردرورودی، دهلیز، بینه، سربینه، میان‌در، گرمخانه، خزینه، تون(گلخن) و هیزم‌دان (خارخانه) است.
در برخورد اول با این بنا، پهنه وسیعی از گنبدهای در خاک خزیده با نورگیرهای دایره‌ای شکل‌شان خود نمایی می‌کند.
حمام دارای دو ورودی است که یکی از آنها در جبهه شمال‌غرب و دیگری در جنوب‌غرب قرار دارد. از آنجا که سیه باد از بادهای دائمی این منطقه است و در اکثر اوقات موجب سرما شود، ورودی اولیه که در شمال‌غرب قرارداشته در اواخر دوره پهلوی مسدود شده و به جبهه جنوب غرب منتقل شده است.
........................
گزارش : فاطمه زیراچی