خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: چندی پیش ترجمه رمان هلندی «سوءقصد» با محوریت اتفاقات پایانی جنگ جهانی دوم در این کشور، توسط نشر چشمه منتشر و راهی بازار نشر شد. این کتاب نوشته هری مولیش از شناخته شده ترین آثار نویسنده اش است که با قلم سامگیس زندی مترجم ایرانی مقیم هلند به فارسی برگردانده شده و جدیدترین ترجمه این نویسنده در نمایشگاه کتاب تهران محسوب می شود.
پیش از این، یادداشت و نقدی درباره این رمان نوشتیم (اینجا) اما وزن این اثر ادبی و تاثیری که از خود به جا گذاشته، باعث شد برای ادا کردن حق مطلب آن، گفتگویی هم با مترجمش داشته باشیم. به این ترتیب با سامگیس زندی درباره گوشه هایی از ادبیات هلند و رمان «سوءقصد»، و همچنین نویسنده اش هری مولیش گفتگو کرده ایم که این گفتگو همزمان با روزهای برپایی نمایشگاه کتاب تهران در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.
مشروح گفتگو با این مترجم در ادامه می آید:
* خانم زندی بین کتاب هایی که ترجمه کرده اید، نشانه های موضوعی وجود دارد که خبر از علاقه مندی ها و گویی دغدغه های شما می دهند. مثلا «سوءقصد» و «اندوه بلژیک» درباره جنگ جهانی هستند. جنگ جهانی دوم، چه جذابیت هایی برای شما دارد؟ کدام قسمت از این رویداد بزرگ، ذهن شما را درگیر کرده است؟
البته غیر از این آثار، رمانی هم برای نوجوانان ترجمه کرده ام به نام «زمستان روزگار جنگ» اثر یان ترلو. بیشتر نویسندگان بزرگ هلند نوجوانیشان را در زمان جنگ ها سپری کرده اند و معمولا بهترین آثارشان تا اندازه زیادی بیوگرافی خودشان است. مثل هری مولیش، هوگو کلاوس و یا سیس نوتبوم. در زمان جنگ، بشر بسته به نقشش در زمان و مکان خاص خود به شدت تغییر چهره می دهد. همین تغییرها صحنه های مضحک یا غم انگیز دنیا و نهایتا ادبیات را خلق می کنند؛ صحنه هایی پر از قهرمان ها و آدم های کوچک. به ویژه وقتی نویسنده این تغییرات را در زمان طولانی تری دنبال می کند: پیش از جنگ، زمان جنگ و بعد از جنگ. در هر یک از این صحنه ها نوعی هیجان موج می زند که خودمان هم تجربه کرده ایم.
* رمان هایی مثل «سوءقصد» یا «تشریفات» به نوعی درباره زندگی در هلند و آمستردام هستند. زندگی شما در آمستردام و ترجمه این دو رمان هم به نظرم، نشان دهنده این است که گوشه ای از ذهن و قلب شما با خیابان های آمستردام و شهرهای هلند گره خورده باشد.
ده سال اول مهاجرتم را در دانمارک و پانزده سال اخیر در هلند زندگی کرده ام؛ به اندازه همین سال ها در این کشورها هم خاطراتی ساخته ام. اما آنچه در ارتباط با رمان هاست، این است که در این کشورها گاهی می توانید خیابان ها و کوچه ها و ساختمان هایی را که نویسنده در داستانی مربوط به ۵۰ سال پیش نوشته هنوز سر جایشان ببینید؛ جلوی آنها بایستید، چشمتان را ببندید و سیر ماجراها را مجسم کنید.
بعد از خواندن و ترجمه رمان های «تشریفات» و «اندوه بلژیک»، به تماشای همه کانال ها، خیابان ها و مغازه های رمان ها رفتم. آرزو داشتم می توانستم جلوی کوچه ها و خیابان های قدیمی زادگاهم زنجان بایستم، چشمم را ببندم و خاطره ها را از پیش چشم بگذرانم. اما این محال است. افسوس می خورم در آن زمان عکاسی تا این اندازه رایج و آسان نبود تا حداقل عکس محله ها را حفظ کرده بودیم؛ نه یک کوچه نه خیابان نه ساختمان. ساختمان شهر های این مملکت ها هنوز شبیه زمان جنگ جهانی دوم است و دیدن این محل ها، خاطرات کودکی ام را که نه؛ ولی رمان های نویسندگانشان را برایم زنده تر می کند.
* دو سوال پیشین و پاسخ شان موید این هستند که شما برای انتخاب کتاب برای ترجمه، عموما در پی فروش بالا و اقبالی که در بازار نشر می شود، نیستید. ظاهرا چیز دیگری برای شما مهم است! آن چیز یا مفهوم چیست؟
به نظر من کلا اروپایی ها واقعگراتر از ما هستند. یعنی در رویارویی با رویدادها، با افراد و با تمایلاتشان؛ نه وحشتی دارند نه رودربایستی. حقوق راستین بشری در اختیارشان است! نویسنده هایشان هم با همین ویژگی می نویسند؛ با شهامت کامل. دیگر اینکه نویسنده اروپایی برای خلق یک اثر، به اندازه یک کار تحقیقی علمی زحمت می کشد و فقط به قدرت نویسندگی اش متکی نیست. یعنی در هر زمینه دانش درستی را به خواننده منتقل می کند. شما با خواندن رمان «حس برف خانم اسمیلا» تنها یک موضوع جنایی را دنبال نمی کنید بلکه آن را با دانشی از جزئیات پیرامونش درک و هضم می کنید. رمانی است که هوشیارانه نوشته شده؛ خواندنش هم هوش و دانش طلب می کند!
پیتر هوگ نویسنده دانمارکی، رمان را با تحقیق و مطالعه عمیق در مورد روابط مقام های دولتی دانمارک، اعضای جامعه پزشکی دانمارکی، کشتیرانی، سیاست های دانمارک در گرینلند، اداره کازینوها و غیره مانند یک داستان زنده و ملموس حکایت کرده است. خودتان می بینید من مجبور شده ام برای رمان ها، زیرنویس های مفصلی تهیه کنم تا خواننده برای درک کامل رمان حضور ذهن داشته باشد.
هر یک از نویسنده های اروپایی شخصیت پردازی، زاویه دید مختص خودشان را دارند، هیچ چیز در این اثرها قابل پیش بینی نیست. به نظر من نویسنده ایرانی که اندوه بلژیک را خوانده باشد دیگر نمی تواند مثل زمانی که آن را نخوانده بود، بنویسد. شاید به نظر شما این اغراق است اما میخواهم بگویم احساس خودم تا این اندازه تحت تاثیر قلم هوگو کلاوس قرار گرفته است. هدف من این است این سبک های نوشتاری و دیدگاه های متنوع، در دسترس کتابخوان ها و نویسنده های جوان قرار بگیرد.
از زبان هلندی و دانمارکی به اندازه زبان انگلیسی اثری ترجمه نمی شود در حالی که این رمان ها به ده ها زبان دیگر ترجمه می شوند. من هم به فارسی ترجمه می کنم امیدوارم دوستان مترجم ایرانی آشنا به این زبان ها هم بیشتر به معرفی و ترجمه این آثار بپردازند.
* در مورد «سوء قصد» خودتان چقدر از نزدیک، شخصیت های ما به ازای این رمان را دیده اید؟
چه سوال خوبی! همه افراد این رمان را می توانم در خاطراتم به جا بیاورم یا تعریفشان را شنیده ام: انگار در موقعیت های هراس آور زندگی در سرتاسر دنیا شخصیت های مشابهی شکل گرفته اند. خانواده های نابود شده، کودک های سوگوار، جوان های فداکار، مادرهای پر احساس، مامورهای بی تفاوت کور و کر، فرمانده های خطاکار و پشیمان.
* جنگ جهانی دوم چقدر در زندگی واقعی مردم هلند تاثیر دارد؟ در زندگی داستانی، سینمایی و هنری شان چه طور؟
چیزی که برای اولین بار در دانمارک و بعد در هلند توجه ام را جلب کرد، به گفته برخی از دوستان مهاجر، خستگی این ملت ها نبود؛ قدردانی شان بود؛ اهمیت دادن به کمترین مقدار، بدترین کیفیت، بی استعدادترین افراد، ظاهرهای نه چندان چشم نواز و کم درآمدترین شغل ها. نسلی که جنگ را دیده، می گوید این رفتار را در زمان جنگ از پدران و مادرانشان آموخته اند یعنی زمانی که طی زمستان های قحطی مجبور شده بودند با پیاز گلها تغذیه کنند.
برای هلندی ها، تأثیر جنگ جهانی دوم در ادبیات و سینمایشان، یک واقعیت منطقی و مسلم است. جنگ ها و تغییرات رفتاری مردم در این زمان معمولا پر از موضوع های ناب برای نویسندگان و شعرا و هنرمندان است. بیشتر رمان های برجسته و کلاسیک هلندی از جنگ داخلی اسپانیا و یا جنگ جهانی دوم مایه گرفته اند. ادبیات غیر از اینکه وسیله ای برای بیرون ریختن آسیب ها و زخم هاست، وسیله ای هم برای درک گذشته است. هنوز پدران داستان سرایی زنده اند که زمانی، جوان های جنگ جهانی بوده اند.
نویسندگان شهیری مثل هرمانس، کلاوس، سیس نوتبوم و نویسندگان جوان پس از جنگ بوده اند که کودکی شان مملو از خاطرات آن روزگار است. هرمانس جایی نوشته است: «همه نوجوانی من با تهدیدات آغاز جنگ سپری شد. در آن دوره زندگی با وجود پدر و مادر بی نهایت سختگیرم از آزادی محدودی برخوردار بودم همین که دیپلم دبیرستان را گرفتم، جنگ آغاز شد و آن دوره زندگی ام هم نابود شد.» در دهه شصت و هفتاد فیلم و سریال های تلویزیونی پرطرفدار زیادی با موضوعات جنگی ساخته شده اند؛ از قبیل «حمله»، «سرباز خاندان نارنجی» و «علف تلخ». فیلم سرباز خاندان نارنجی که اخیرا هم موزیکالش ساخته شده در مناسبت های ملی از تلویزیون هلند پخش می شود.
* غیر از ادبیات هلند، رمان یا داستان های دیگر کشورها هم هستند که شما را گرفتار موضوع جنگ جهانی کرده باشند؟
ادبیات همه کشورهای اروپایی از جنگ هایی که در مرزهایشان رخ داده، تاثیر زیادی گرفته است. در ابتدا از جنگ داخلی اسپانیا بعد هم دو جنگ جهانی. من دنبال رمان هایی با موضوع جنگ نمی گردم ولی در رمان های نویسنده های مورد علاقه ام معمولا موضوع داستان به نحوی، حوادث و روابط زمان جنگ را در بر دارد. رمان دانمارکی «حس برف خانم اسمیلا» اثر پیتر هوگ یکی از همین رمان هاست. رمان های جنگی برجسته ای به زبان های آلمانی و اسکاندیناویایی و سایر زبان ها نوشته شده که من فقط سراغ ترجمه آثاری خواهم رفت که با زبان اصلیشان آشنا هستم؛ دانمارکی و هلندی و فلاندری.
هری مولیش
* به نظرتان رمان «سوءقصد» ضد جنگ است؟
محوری که این رمان دورش می چرخد، این سوال است: مقصر که بود؟ یافتن پاسخ این سوال است که آنتون را در همه سال های زندگی درگیر می کند. مولیش نمی خواهد در رمان هایش فقط واقعیت هایی را تصویر کند که همه آن را می دانند. او سعی می کند اتفاق ها را در این رمان، از جانب شخصیت های متفاوت وصف کند و روابط بین رویدادها را با رویاها و اسرار فراسوی زمین می جوید. خواننده می بیند وقتی ماجرایی را تک تک افراد به قول شما درگیر؛ تعریف می کنند یافتن مقصر به این سادگی ها هم نیست. هری مولیش جنگ را ابدی می داند. یعنی به نظرش امری مسلم است. پس این داستان زندگی خانواده ای است در برهه ای از تاریخ زمین.
* نسخه سینمایی این کتاب را دیده اید؟ آیا آن را دوست داشتید؟ به نظرتان رمان بهتر است یا نسخه سینمایی
بله. کارگردان فیلم، فونس رادماکرس از کارگردان های خوب هلند است. این فیلمش هم در سال ۱۹۸۷ برنده جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان شد. در تاریخ سینمای هلند هم یکی از آثار ماندگار و برجسته است. در هر حال کمتر فیلمی می تواند با رمان مربوطه اش رقابت کند. به ویژه رمانی با زبان مولیش؛ پر از اشاره و نشانه. با وجود این، فیلم به اندازه رمان کشش کافی داشت. صحنه ها و شخصیت ها با تصور من مغایرت چندانی نداشت. منتقدین سینمایی، هنرپیشه مشهور هلندی درک دی لینت (شخصیت اصلی رمان یعنی آنتون استینویک) را انتخاب مناسبی برای ارائه این نقش دانسته اند.
* کمی هری مولیش را هم برای مخاطب ایرانی معرفی کنید!
هری مولیش نویسنده هلندی در سال ۱۹۲۷ در هارلم متولد شد؛ دقیقا نه ماه پس از فوران کوه وزوو، چیزی که او تصور می کرد فقط یک تصادف نبوده است. و درسال ۲۰۱۰ در سن ۸۳ سالگی با بیماری سرطان درگذشت.
پدر مولیش اتریشی-مجاری و مادرش از یهودی های آلمان بود. مولیش یکی از مهمترین نویسنده های هلند است. او و دو نویسنده دیگر، فردریک هرمانس و جرارد ریو «سه نویسنده بزرگ» پس از جنگ محسوب می شوند.
* یعنی تشکیل یک مثلث می دهند!
بله همین طور است.
پدر هری مولیش از مقام های مسئول بانک لیپمن روزنتال بود. این بانک از طرف نازی ها مامور مصادره اموال یهودی ها شده بود. پدرش به خاطر رابطه با نازی ها، توانست مانع از فرستاده شدن مادر یهودی هری به بازداشتگاه شود. به خاطر همین پارودی یا نقیضه بود که مولیش می گفت «من خودم جنگ جهانی دوم هستم. در خون من هم مهاجم هست و هم قربانی.» برایش مفاهیم شرارت و نیکوکاری، گناهکاری و بیگناهی پیچیده بود که مرز ناپیدای این مفاهیم در همه آثارش نمایان است.
* مولیش چگونه نویسنده شد؟
چگونگی نویسنده شدنش را این طور تعریف کرده است: «در نیمه دوم دهه چهل، پس از خاتمه جنگ با پرستارم فریدا در خانه مان تنها مانده بودیم. پدرم به جرم خیانت در آمستردام زندانی شده بود و مادرم از سال ها پیش به آمریکا مهاجرت کرده بود. من به شیمی علاقه زیادی داشتم و مشغول تهیه کتاب شیمی به زبان ساده بودم. ۱۸ ساله بودم. روزی از کنار خانه ای می گذشتم با پنجره های باز؛ از اتاق صدای پیانو می آمد و دیوارها با قفسه های کتاب پوشیده شده بود. با همین صحنه اولین داستان در ذهن من نقش بست. از آن لحظه می دانستم من یک نویسنده هستم. اولین داستان من «اتاق» یک سال بعد در مجله هفتگی السویر منتشر شد.»
به نظر مولیش وظیفه نویسنده این است که معنای عمیق تر واقعیت را به مردم نشان دهد. این معنا را می توان به کمک اسطوره ها و نمادهای موجود در این واقعیت ها بیرون کشید و در زندگی روزمره می توان اسطوره ها و حقایق را به هم پیوند داد. در همه داستان هایش به اسطوره و نماد اشاره شده است. معروف ترین و محبوب ترین رمان هری مولیش رمان «سو قصد» است که در سال ۱۹۸۲ منتشر شده است. از این رمان در سرتاسر دنیا دو میلیون نسخه به فروش رسیده است. آثار مولیش بیش از همه نویسندگان هلندی به سایر زبان ها برگردانده شده است؛ دقیقا به ۳۹ زبان. از بیشتر آثارش برای تهیه فیلم و نمایشنامه بهره گرفته شده است. مهمترین این فیلمنامه ها هم بر اساس رمان های «سو قصد»، «دو زن» و «کشف بهشت» نوشته شده است.
* در حال حاضر مشغول ترجمه چه اثری هستید؟
اخیرا ویرایش رمان «اربابهای چای» اثر هلا هسه را تمام کرده ام؛ رمانی است استعماری تاریخی. در ارتباط با بهره کشی های هلند از خاک و مردم هند شرقی یا اندونزی کنونی. نشر مروارید این رمان را منتشر خواهد کرد. رمان دیگری هم از آدریان وان دیس در دست ترجمه است که این رمان هم داستان زندگی خانواده ای هلندی در اندونزی است که زمان جنگ جهانی دوم به اردوگاه های ژاپنی در اندونزی فرستاده شده اند. این داستان در سه دوره زمانی پیش از جنگ، زمان جنگ و بعد از جنگ حکایت شده است. هر دو این رمان ها به ده زبان مختلف ترجمه شده اند و از آثار برجسته هلندی به شمار می آیند. اگر روزگار فرصت دهد رمان های دیگری هم از همه این نویسنده های بزرگ هلند و دانمارک را به فارسی بر می گردانم.