به گزارش خبرنگار مهر، «تفسیر عتیق نیشابوری [قصه‌ها]» اثر ابوبکر عتیق ابن محمد نیشابوری (معروف به سورابادی) به‌تازگی با تصحیح و ویرایش جعفر مدرس صادقی توسط نشر مرکز منتشر و راهی بازار نشر شده است.
این‌کتاب یکی از عناوین مجموعه «بازخوانی متون» است که نسخه‌های تصحیح‌شده متون کهن ادبیات فارسی را با ویرایش مدرس صادقی در بر می‌گیرد و پیش از این، کتاب‌های «ترجمه تفسیر طبری»، «مقالات مولانا (فیه ما فیه)»، «مقالات شمس»، «تاریخ سیستان»، «سیرت رسول‌الله»، «عجایب‌نامه»، «قصه‌های شیخ اشراق»، «تاریخ بیهقی»، «سیاست‌نامه» و «سفرنامه ناصرخسرو» در قالب آن منتشر شده‌اند.
هدف از تهیه مجموعه «بازخوانی متون» تدوین مجدد متن، فصل‌بندی، پاراگراف‌بندی و یکدست‌کردن رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و پیراستن بعضی عبارات معترضه بیرون از روال متون مهم مثنور ادبیات فارسی است. مراد اصلی هم از تهیه این‌کتاب‌ها، خواندن متن بوده و به‌همین‌دلیل از حاشیه‌پردازی خودداری شده است. جعفر مدرسصادقی ویراستار کتاب پیش‌رو، معتقد است یکی از علل قهربودن خواننده روزگار ما با متون کهن، جدایی و جنبه آموزشی و پژوهشی تحمیل‌شده به این‌متون باشد. او می‌گوید وقتی فقط علما و محققین با متون کهن سر و کار داشته باشند و همان‌ها این متون را در دانشگاه‌ها و مدارس تدریس کنند و برگزیده‌هایی از این‌متون را به چاپ برسانند، هیچ خواننده آزاد و فارغ‌البالی تصور درست و روشنی از این متون نخواهد داشت.
کتاب «تفسیر عتیق نیشابوری» معروف به تفسیر سورابادی، پس از ترجمه تفسیر طبری و تاج‌التراجم اسفراینی، سومین تفسیر جامع قرآن کریم به زبان فارسی است. از این‌تفسیر نسخه‌های زیادی به جا مانده و صورت‌بندی‌اش مطابق با صورت‌بندی اغلب تفسیرهای دیگر دوره سامانی است؛ یعنی زمانی که با صدور مجوز علما و تشویق امیران سامانی، کار ترجمه و تفسیر قرآن به زبان فارسی، رونق گرفت. تفسیر تاج‌التراجم اسفراینی هم تفسیری است که شاه‌فورِ اسفراینی، ۱۰۰ سال پس از ترجمه تفسیر طبری نوشت.
به‌هرحال، صورت‌بندی تفسیر مورد اشاره، به این‌ترتیب است که پس از ذکر مقدمات اول هر سوره که توضیحاتی درباره تعداد آیات، کلمات، محل نزول و فضیلت آن را شامل می‌شود؛ ترجمه آیات شروع می‌شود و هرکجا که تفسیر لازم بوده، سلسله آیات قطع و پس از آن، دوباره شروع می‌شود. در بخشی هم که نویسنده مشغول تفسیر بوده، بخشی از قصه یا تمام آن، روایت شده است. عتیق نیشابوری علاوه بر ابن‌عباس، از راویانی چون وهب ابن منبه، مقاتل، سُدی، کلبی، محمد هیصم، اما جعفر صادق (ع)، ابراهیم مهاجر، محمد ابن جریر طبری و کعب‌الاحبار نقل قول آورده اما در مواردی هم بدون ذکر راوی، قصه‌هایی را بدون‌واسطه از پیامبر (ص) تعریف کرده تا بر اعتبار و درستی قصه، تاکید کرده باشد.
کتاب «تفسیر عتیق نیشابوری» برای اولین‌بار، سال ۱۳۱۷ توسط مهدی بیانی در کتاب «نمونه سخن فارسی» شامل برگزیده متون منثور قرن چهارم و پنجم هجری، معرفی شد. این‌کتاب، سرگذشت عالم از ابتدای خلقت تا قیامت را در قالب قصه‌های مختلف شامل می‌شود.
در نسخه جدیدی که نشر مرکز منتشر کرده، به‌جز «متن کتاب» که ۱۲۳ بخش یا قصه دارد، در ابتدا «پیشگفتار مجموعه: بازخوانی متون» و «مقدمه ویراستار»؛ و در انتها هم بخش «فهرست‌ها» شامل واژه‌نامه، نامنامه و آیات درج شده است.
عناوین ۵۰ قصه اول این‌کتاب به این‌ترتیب است:
افتتاح، لا اله الا هو، ذکر آسمان و زمین، قصه آدم، عهد گرفتن بر فرزندانِ آدم، قصه آدم و حوا، قصه کشتن قابیل هابیل را، قصه وفات آدم، قصه ادریس، قصه نوح، قصه قوم هود، قصه بهشت شداد، قصه صالح، ابتدای حال ابراهیم، قصه ابراهیم با بُتان، قصه ابراهیم با آتش، رفتن نمرد به حرب خدای، قصه ابراهیم و ساره، قصه ابراهیم و هاجر، قصه ذبح اسماعیل، قصه مقام ابراهیم، زنده‌کردن مرغان، قصه قوم لوط، قصه یعقوب، قصه یوسف، قصه یوسف با برادران، به بندگی فروختن یوسف، خریدن عزیز مصر یوسف را، پیغام رسانیدن یوسف، حدیث یوسف و زلیخا، قصه وزارت یوسف، دیدار یوسف با زلیخا، دیدار یوسف با برادران، دیدار یوسف با یعقوب، قصه فرعون، قصه موسا، حدیث رفتن موسا به مدین، حدیث رفتن موسا به طور سینا، خواندن فرعون به حق، قصه هلاک‌شدن فرعون، قصه بنی‌اسرائیل و گاو، قصه موسا و قارون، قصه بلعام و عوج ابن عُنُق، قصه تیه، قصه مرگ موسا، قصه طالوت و جالوت، حدیث سلسله داوود، ذکر محنت داوود، فضل داوود بر دیگران، قصه تفهیم سلیمان.
قصه سلیمان و داوود، قصه سلیمان با مرغان، قصه سلیمان با مور، قصه سلیمان و بلقیس، زوال ملک سلیمان، مهمان‌کردن خلق خدای، قصر جواهر و چشمه مس، قصه مرگ سلیمان، قصه لقمان حکیم، حدیث محنت ایوب، قصه یونس، قصه بُختُنَصَّر، قصه عُزَیر، قصه ذوالقرنین، قصه شمسون بین‌اسرائیلی، قصه بئرِ معطله، قصه سبا، قصه اصحاب رقیم، قصه اصحاب کهف، قصه الیاس، قصه زکریا و یحیی، قصه ولادت عیسا، قصه عیسا و مریم، قصه صعود عیسا، قصه حبیب نجار، قصه پولس، قصه برصیصای عابد، قصه هاروت و ماروت، قصه جرجیس، قصه اصحاب اخدود، قصه اصحاب فیل، قصه نور مصطفا، قصه عبدالله، مولد مصطفا، حدیث شرح صدر مصطفا، اول سوره‌ای که بر رسول آمد، اسلام آوردن گروهی از پریان، اسلام حمزه، قصه ابوجهل، با اسلام خواندن بنی‌هاشم، اسلام عُمر، قصه نجاشی، قصه معراج، استخاف‌کنندگان، قصه دارِ ندوه، قصه هجرت رسول، حدیث ایثار مسلمانان، قصه اسلام عبدالله سلام، قصه وفد نجران، قصه کسرا، هم عناوین ۵۱ تا ۱۰۰ کتاب تصحیح «تفسیر عتیق نیشابوری» هستند.
به‌این‌ترتیب، قصه‌های ۱۰۱ تا ۱۲۳ کتاب پیش‌رو هم از این‌قرارند:
قصه حرب بدر، قصه حرب احد، قصه حرب بنی‌نضیر، قصه احزاب و حرب خندق، قصه حرب بنی‌قریظه، قصه حدیبیه، قصه فتح خیبر، قصه اسلام وحشی، اسلام هزارتن از بنی‌امیه، قصه حاطب ابن ابی‌بلتعه، قصه فتح مکه، قصه حرب حنین، قصه حرب تبوک، قصه انصاری و ثقفی، قصه بهلول نبّاش، قصه وفات مصطفا، زنان رسول، فضل عایشه، فضل اهل بیت، قصه صدیق اکبر، قصه مسیلمه کذاب، قصه شادُروانِ کسرا، قصه دجال.
در بخشی از «قصه دجّال» از این‌کتاب می‌خوانیم:
ابن‌عباس گوید دجال در اصل از مدینه رسول بود _ جهودزاده‌ای.
رسول با عُمَر وی را بدیدند که بازی می‌کرد در میان کودکان. رسول او را گفت «بگوی لا اله الا الله!»
وی مر رسول را گفت «لا بل که تو بگو!»
رسول گفت «بگوی که من رسول خدایم!»
گفت «لا بل تو بگوی که من رسول خدایم!»
عُمر قصد کرد به کشتن وی، رسول او را زَجر کرد، گفت « یا عمر، تو نتوانی کشتن او را _ که قضای خدای نافذ است.»
آن غلام همی برآمد، چندان که صُفّه‌ای از وی پر شد. آن‌گه آتشی درآمد، او را بربود، به جزیره دریا برد.
از پس آن، مردی از مدینه نامش اَوس او را آنجا بدید، و اَتانی نزدِ وی بسته.
پرسید او را که «محمد زنده است؟»
گفت «بلی.»
گفت «هنوز وقت من نیست.»
چون قیامت نزدیک آید، وی گشاده شود، بر آن اَتان نشیند، از آن که او را هیچچیز برنتاوَد مگر آن خرِ یکچشم، و هرچند بیند گام نهد، همی آید، خلق فتنه وی گردند _ که آواز ملاهی و طبول و بوقات و صنوج شوند که با وی بُود، آهنگ به نظاره دهند.
این‌کتاب با ۴۷۴ صفحه، شمارگان هزار و ۶۰۰ نسخه و قیمت ۱۲۹ هزار تومان منتشر شده است.