خبرگزاری مهر، گروه استانها - عادله جوادزاده: بنای «جمعه مسجد» اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده‌ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده است.
«جمعه مسجد» شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغول‌ها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است که در طول تاریخ با اراده مسئولان نسبت به ترمیم و مرمت آن اقدام شده اما بنا به روایت‌های متعدد این مسجد هرگونه بازسازی و ترمیم را در بدنه اصلی خود پس می‌زند و همچنان قسمت‌هایی از آن به حالت تخریب شده مانده است.
«جمعه مسجد» اردبیل که در برخی از نسخه‌ها و کتاب‌ها از آن به عنوان «مسجد جامع» نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی به ویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است.
اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی‌هایی که هیئت کاوشگری ایرانی انجام داده نشان می‌دهد این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده است.
مسجد دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده‌تر و عظیم‌تر و وسیع‌تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل داده است.
تک منار استوانه‌ای شکل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است و مرور زمان باعث شده است اجزای بنا تا حدی که امروز دیده می‌شود ویران شود.
همچنین به دلیل تصرفاتی که افراد در حریم و تپه به عمل آورده‌اند و منازلی که روی دامنه آن احداث شده به تدریج از وسعت این مسجد کاسته و مساحت آن را به اندازه کنونی تقلیل داده است.
«مسجد عتیق» بازمانده دوره ایلخانی در دل «جمعه مسجد»
بیوک جامعی تاریخ شناس و نویسنده اردبیلی در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار کرد: این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته و کاوش‌های باستان‌شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده پس از خاکبرداری از لایه‌های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان «مسجد عتیق» را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد.
وی خاطرنشان کرد: تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن طی ادوار مختلف تا حدی مشخص شده و قرار است نتایج این تحقیق توسط هیئت علمی تدوین و معلوم شود.
این تاریخ پژوه اردبیلی بیان کرد: وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزئینات کاشیکاری و گچبری و نقش مهرها در بندکشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است.
جامعی افزود: علت اصلی انهدام و خرابی مسجد زلزله شدیدی بوده که سبب تخریب این بنا شده و تعمیرات قسمت اساسی بنا و گنبد آن در قرن هفتم صورت گرفته است.
چهار ایوان «جمعه مسجد» بنایی بی نظیر و باشکوه
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار کرد: شکل گیری و نقشه «جمعه مسجد» اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا می‌شد ساخته شده و این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می‌شود.
حسن محمدی ادیب خاطرنشان کرد: در زیر تالار اصلی مسجد به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه‌ای منظم و محاسبه شده ساخته شده که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این معبرها دیده می‌شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی‌متر و دارای ۸۰ سانتی‌متر پهنا می‌باشد.
وی گفت: بنای اصلی مسجد که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیب‌های متعدد منشوری بسیار زیباست که قطاربندی با تزئینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه‌های این مربع سه کنج با لچکی های بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل ادامه داد: محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای طاق نماهای متعدد می‌باشد که در هر بدنه تعداد آن‌ها سه دهنه است که در میان هر یک از طاق نماها راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت‌های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می‌کند.
جمعه مسجد همچنان استوار و پابرجا
ایوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر و مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راه‌های زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود.
پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون‌های سه تایی می‌باشد که در زمان قاجار ساخته شده است و در این تعمیرات هرگز به تخریب گریو گنبد و بقایای تزئینی آن اقدام نشده است.
تپه‌های تاریخی جمعه مسجد دستخوش تغییرات ساخت و ساز شهری
«جمعه مسجد» اردبیل به مرور زمان صدمات زیادی خورده که آخرین و جدیدترین آن در سال ۱۳۵۷ بوده که در طی آن در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سی متری، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد.
هم‌اکنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتر قرار دارد و خطر تخریب و فرسودگی آن را تهدید می‌کند.
این بنا از مهمترین و قدیمی‌ترین مساجد اسلامی ایران و آذربایجان به‌شمار می‌رود که دوره ساخت مسجد مربوط به سلجوقیان است.
در بدنه مناره مسجد فرمان «اوزون حسن آق قویونلو» و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و ابعاد آن ۹.۸۰ × ۱۲.۵۰ متر می‌باشد.