جمعه‌ مسجد اردبيل نماد معماری دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی/ آتشکده ای که مسجد شد

به گزارش خبرنگار مهر، جمعه‌ مسجد اردبيل باقی مانده يك بنای بزرگ از دوره سلجوقيان است كه در محله پيرشمس‌الدين یکی از محلات قدیمی اردبیل، ميان گورستانی قرار گرفته و از سه قسمت تشكيل شده است.

اولين قسمت بنا پايه‌ مناره‌ای است كه در فاصله اندكی از مسجد به چشم می‌خورد. اين مناره شيوه معماری سلجوقی دارد و از دو قسمت پايه هشت ضلعی و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشكيل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده كه عبارت است از فرمان "اوزون حسن آق قويونلو" و كتيبه‌ای كه تاريخ ۸۷۸ هجری دارد و در سازمان میراث حفاظت می‌شود.

دومين قسمت اصلی بنا، مسجد تير پوش است به ابعاد 8.9 × 5.12 متر كه روی نه ستون چوبی قرار گرفته و ستون‌ها هم بر پايه‌های سنگی غيرمنتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تكه كوب شده، ميخ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای يك لنگه آن نوشته‌ای كنده‌كاری شده است.

سومين قسمت بنا، مسجد قديم است كه بنايی مركب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خيلی كم در تزئينات آن كاشی به كار رفته و بسياری از نما تقريبا از بين رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.

اين مسجد مربوط به دوران سلجوقيان است که کنار آتشکده اي مربوط به دوره اشکانی قرار گرفته و ساختمان قبلي مسجد مربوط به آتشکده بوده است. جمعه مسجد شامل حياط و ايوان و طاق باشکوهي بوده که در حمله مغولها تخريب شده و فعلا قسمتي از مسجد سالم است.

اين مسجد که در برخي از نسخه ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نيز ياد شده، بازمانده مسجد عظيم و گسترده و کم نظيري است که در دوره هاي مختلف اسلامي بويژه دوره سلجوقي شکل گرفته و تا اوايل دوره صفوي آباد بوده است. اينکه از چه تاريخي اين مسجد بر روي آثار پيش از اسلام ساخته شده اطلاعي در دست نيست اما بررسي هايي که هيئت کاوشگري ايراني انجام داده نشان مي دهد اين مسجد در قرون اوليه اسلامي ساخته شده است.

مسجد در دوره هاي سلجوقي و ايلخاني بسيار گسترده تر و عظيم تر و وسيع تر از بناي مکعبي فعلي بوده و بناي سرپاي موجود صرفا گنبدخانه و ايوان مسجد بزرگ را تشکيل مي داده است. مرور زمان باعث شده اجزاي بنا تا حدي که امروز ديده مي شود ويران شود.

همچنين به دليل تصرفاتي که افراد در حريم و تپه به عمل آورده اند و منازلي که روي دامنه آن احداث شده، به تدريج از وسعت اين مسجد کاسته است و مساحت آنرا به اندازه کنوني تقليل داده است.

اين مسجد آخرين بار در دوران ايلخاني مورد مرمت قرار گرفته است. کاوشهاي باستان شناسي که براي شناخت مختصات تاريخي بنا از سال 1367 توسط سازمان ميراث فرهنگي شروع شده، پس از خاکبرداري از لايه هاي خاک و برچيدن قبرهاي متاخر، سرستون هاي آجري و قسمتي از ديوار شبستان مسجد عتيق را که متعلق به دوره ايلخاني بوده از خاک بيرون آورد که تاريخ روشن مسجد و چگونگي الحاقات و تکامل آنرا طي ادوار مختلف تا حدي مشخص کرد.

وجود آجرهاي مستعمل در اين بنا، تزيينات کاشيکاري و گچبري و نقش مهرها در بندکشي و فواصل آجرها قابل مقايسه با ساير بناهاي دوره سلجوقي در آذربايجان است. علت اصلي انهدام و خرابي مسجد، زلزله شديدي بوده که موجب تخريب اين بنا شده است.

شکل گيري و نقشه مسجد جمعه اردبيل برخلاف مساجد دوره سلجوقي که اغلب به صورت چهار ايواني بنا مي‌شده، ساخته شده است. اين موضوع يکي از مختصات استثنايي پلان مسجد جمعه اردبيل محسوب مي شود.

در زير تالار اصلي مسجد، به منظور تسهيل عبور و مرور مردم و دسته ها و اجتماعات، دهليزها و راهروهايي به صورت شبکه اي منظم و محاسبه شده ساخته شده که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهي متقاطع اين معبرها ديده مي شوند و بلندي هر يک از اين راهروهاي زيرزميني 190 سانتي متر و داراي 80 سانتي متر پهنا مي باشد.

بناي اصلي مسجد که هم اکنون محوطه مکعبي آن سرپاست، در دوره آباداني داراي گنبدي بوده که گريو گنبد آن داراي ترکيبهاي متعدد منشوري بسيار زيباست که قطاربندي با تزيينات کاشي معرق دارد و کاربندي زير گنبد نيز بدين شکل بوده که در هر يک از گوشه هاي اين مربع سه کنج با لچکيهاي بزرگي ساخته شده که هريک داراي دو روزن مستطيلي شکل براي نورگيري و کسب روشنايي براي محوطه محراب بوده است.

محوطه اصلي و مربع شکل مسجد در قسمت غربي و شرقي داراي تاق نماهاي متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است که در ميان هر يک از تاقنماها راهروهاي باريکي به صورت معبر به قسمت هاي مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پيدا مي کند.

ايوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدي داير، مورد استفاده اهالي محل است که با همان شبکه راههاي زيرزميني از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربي و شرقي به راهروهاي زيرزميني منتهي مي‌شود. پوشش فعلي مسجد به صورت سقف تير پوشي مسطح با استفاده از سه رديف پايه ستون هاي سه تايي مي باشد که در زمان قاجار ساخته شده اما هرگز به تخريب گريو گنبد و بقاياي تزييني آن اقدام نشده است.

مسجد جمعه اردبيل به مرور زمان صدمات زيادي خورده است که آخرين و جديدي ترين آن در سال 1357 بوده که در طي آن در جريان ساخت و توسعه امتداد خيابان سيمتري اردبیل، بخش زيادي از تپه تاريخي از بين رفت و بدنه شرقي محوطه محراب مسجد دچار شکستگي و رانش شد.

هم اکنون اين مسجد به دليل قرار گرفتن در مسير حرکت وسايط نقليه سنگين در معرض لرزش و فرسايش هر چه بيشتر قرار دارد و خطر تخريب و فرسودگي آنرا تهديد مي کند.

در سال‌های گذشته سازمان ميراث فرهنگی كشور كاوش‌هايی در محل جمعه مسجد اردبيل به انجام داده که هيئت باستان‌شناختی را با شبكه گسترده مسجدی عظيم و ويران شده روبرو ساخت كه تاكنون كسی گمان وجود آن را نداشت و بيشتر نوشته‌ها و مطالعات تنها به بنای سرپای مكعب مستطيلی شكل محدود می‌شد.

در حالی كه حجم موجود و سراپای ايوان و گنبدخانه، مجموعه‌ای بزرگ بود كه با گذشت زمان، دست حوادث روزگار، اجزا و بخش‌های مختلف آن را به تل خاك بدل ساخت و عظمتی را در حجمی ناهماهنگ، به اندازه تقريبی ۳۰×۲۰ متر محدود ساخت كه از آخرين كف متعلق به سده نهم هجری، در حدود ۱۰ متر ارتفاع دارد.

امروزه تنها بخش‌هايی از ساقه ترك‌دار منشوری گنبد باقی مانده و گنبد رفيع تك پوش آن فرو ريخته است. ايوان شمالی گنبدخانه كه يادآور سنت ايوان سازی دوره ساسانی می باشد در دوره قاجاريه به بقعه و شبستانی ساده با سقف مسطح تيرپوش تغيير شكل يافت.

از مسجد بزرگ سلجوقی نيز جز منار آجری استوانه‌ای شكل چيزی برجا نيست و مسجد عصر ايلخانی نيز با تغييراتی در پلان و فضاهای آن در دوره قره قويونلوها، دستخوش تخريب و دگرگونی شد.

سفال‌ها و آثار مكشوفه در جريان كاوش‌های هيئت باستان شناختی، بيشتر به سده‌های سوم و چهارم نيز در زير ديوار سنگی سراسری كه شبستان قرن نهم را محصور می‌كرد، به دست آمده است. بنای جمع مسجد اردبيل تحت شماره ۲۴۸ به ثبت تاريخی رسيده است.