خبرگزاری مهر-گروه هنر-طاهره طهرانی؛ فیلم «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی که در جشنواره فیلم فجر امسال به نمایش درآمد، به زندگی پروین اعتصامی به روایت برادرش می‌پردازد. تنها دختر یوسف اعتصام الملک که کوچک‌ترین فرزند او بود را رخشنده نامیدند، شاعره معاصر ما که بعدها به نام پروین شناخته شد متولد بیست و پنج اسفند ۱۲۸۵ شمسی در تبریز پس از پنج برادر و درگذشته ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در تهران است.
عمر کوتاه او هم‌زمان با دوره تغییر جامعه و تلاطم‌های مشروطه بود و وجودش به واقع درخششی - هرچند کوتاه - در تاریخ ادبیات و حضور اجتماعی زنان و گذار از پرده نشینی و تاریکی نادانی به عرصه علم و ادب و دانش و اجتماع بود. بهانه این یادداشت اما، فیلم «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی است که در جشنواره فیلم فجر امسال به نمایش درآمد و به زندگی او به روایت برادرش ابوالفتح اعتصامی (با بازیگری امیرحسین صدیق) می‌پردازد.
آنچه در فیلم در مورد شخصیت پروین بیان می‌شود، تصویر زنی حساس و ضعیف و بی‌رمق است که در مواردی با واقعیت‌های زندگی او نیز چندان مطابق نیست. می‌دانیم که بیشترین تأثیر در هویت پروین را خانواده او به‌خصوص پدر (یوسف اعتصامی) و مادر (اختر فتوحی دختر میرزا عبدالحسین مقدم العداله) داشته اند. یوسف اعتصام - که در فیلم محمدرضا شریفی نیا نقش او را بازی می‌کند - مردی است نواندیش و آزاده، مسلط به زبان‌های عربی و فرانسه و ترکی که اهل قلم و نگارش است و ترجمه می‌کند (به جز ترجمه کتاب‌های ویکتور هوگو و ژول ورن او اولین کسی که نمایشنامه‌ای از شیلر را از آلمانی به فارسی برگرداند) و یکی از کتاب‌هایش (به عربی) در مصر سال‌ها به عنوان کتاب درسی تدریس می‌شد، اما کتابی که در مورد ظهور شخصیت پروین می‌توان به آن اشاره کرد کتاب «تربیت نسوان» است. این کتاب که نخستین رساله مدرن در دفاع از حقوق زنان به زبان فارسی است، ترجمه‌ای مختصر از کتاب «تحریر المراة» به قلم قاسم امین مصری است که در باب حقوق زنان نوشته شده بود و در قاهره منتشر شده و هرچند بر پایه آیات و احادیث بود موجبات واکنش علمای سنت گرای مصر را فراهم آورد.
پروین کوچک تحت تعالیم پدرش در خانه فرانسه و عربی و ترکی را به خوبی آموخته بود، و سپس به مدرسه آمریکاییان رفت و به عنوان دانش آموز ممتاز از آن مدرسه فارغ التحصیل شد و مدتی نیز همان جا تدریس کرد. تاثیر دیگری که پدر و شخصیت او روی دختر کوچک داشته حضور و وزن او در جمع ادیبان و فرزانگان دوران خود مانند ملک الشعرای بهار، میرزا کاظم آشتیانی، علی اکبر دهخدا، عباس خلیلی (پدر سیمین بهبهانی) و … بود که باعث برکشیده شدن و تراشیده شدن شخصیت پروین در مواجهه با این فضای فرهنگی شد. در فیلم بخشی از این معاشرت‌ها را - به‌خصوص در مورد حضور پروین و شعر خوانی در انجمن ادبی - می‌بینیم، هرچند نوع پرداخت شخصیت ظریف و شکننده پروین طوری است که گویی ملک الشعرای بهار و دهخدا آبگینه در دست دارند و نگران شکستن آن به کوچک‌ترین تلنگری هستند! در حالی که سخنرانی او در هنگام فارغ التحصیلی با عنوان «زن و تاریخ» در عین حال که نشان‌دهنده پختگی زبان و اندیشه اوست، بیان کننده شخصیت محکم و متکی به نفس او در بیان اندیشه‌ها و دفاع از آنهاست. به واقع سختی‌های زندگی زنی مانند پروین او را سخت قدرتمند و آرام و محکم ساخته بود که مخالفت‌های بی‌پایه و اساس شاعرانی نظیر گرگانی (که شائبه شعر دزدی پروین را مطرح کرده بودند) خللی در عزم و توان او ایجاد نمی‌کرد.
بخشی از این سختی مربوط به ازدواج اوست که در فیلم بزرگنمایی شده و به درستی و مطابق واقعیت نشان داده نشده است. به هر صورت پروین دختری از خانواده‌ای بزرگ و سرشناس بوده که علیرغم حفظ سنت‌ها در زمانه خود بسیار پیشرو و نواندیش بوده اند و به صورتی سنتی با پسرعموی پدرش به نام فضل‌الله همایون فال که مردی ارتشی و البته اهل ادب بوده ازدواج می‌کند و به کرمانشاه - محل خدمت همسر - می‌رود ولی بعد از مدتی بسیار کوتاه (نزدیک یک ماه بعد) به خواست خود و به دلیل استفاده همسرش از تریاک و مشروبات از او جدا می‌شود. این جدایی سریع و خود خواسته با حمایت کامل خانواده پروین و توافق همسرش که مردی لطیف الطبع بوده است، بوده و تأثیر منفی ای بر وجهه و روح پروین نداشته است. این عمل، یعنی درخواست جدایی نوعروس به دلیل استفاده شوهر از تریاک در آن دوران چندان پذیرفتنی نبوده و پرداختن فیلم به شخصیت پروین در بافت دوره تاریخی خاص خود می‌توانست این واقعیت را به خوبی نشان بدهد، چنان که در شرایطی نسبتاً مشابه عالیه خانم جهانگیر با وجود داشتن تحصیلات و استقلال مالی و خانواده‌ای اهل ادب و نواندیش نمی‌تواند از نیما یوشیج (که بر خلاف همایون فال دارای شغل هم نبوده) جدا بشود.
نکته‌ای دیگر که در فیلم از فضای زمانه پروین مغفول مانده و باعث ضعف شخصیت پروین و عدم تطابق آن با واقعیت است، حذف یا نادیده گرفتن زنان معاصر او و دستاوردهای آنان است. می‌دانیم که دوره مشروطه بزنگاهی تاریخی است که شخصیت‌های درخشانی از زنان مانند فخرعظمی ارغون، بی‌بی خانم استرآبادی و … در آن بروز یافته اند و حضور این زنان بر شخصیت پروین تاثیرگذار بوده است. متأسفانه در فیلم به جز مادر پروین (با بازی آزیتا حاجیان) و مهکامه محصص (مادر اردشیر محصص) که دوست پروین بوده و خواهر همکار پروین در کتابخانه، زن واقعی دیگری نمی‌بینیم. گویی پروین- با وجود اشتغال به کار در کتابخانه دانشگاه و فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی دیگرش- در آکواریومی تحت حمایت و حفاظت پدر و دوستان پدر و برادرش نگهداری می‌شود و پرواضح است این رشد آکواریومی نمی‌توانسته چنین رشد چند وجهی‌ای را برای پروین به دنبال داشته باشد.
فیلم‌هایی مانند «پروین» می‌توانند به نشان دادن درست تاریخ و نور تاباندن بر زوایای تاریک و مجهول آن برای آگاهی بخشی به نسل معاصر بسیار موثر باشند. در مجموع هرچند ساخت فیلم از زندگی شخصیت‌های ادبی و فرهنگی به‌خصوص زنان، کاری ارزشمند است اما گزیده گویی زیاد و برخورد انتخابی با وقایع تاریخی دوره زندگی پروین و آمیختگی آن با خیال باعث شده که علیرغم تلاش بازیگر نقش پروین (مارال بنی‌آدم) برای نزدیکی به این شخصیت، پروینِ این فیلم شخصیتی کم‌مایه و ضعیف نشان داده شود.