خبرگزاری مهر - گروه دین و آیین- زینب حسینی روش: امروز سیزدهم رجب، سالروز میلاد امیرالمومنین علی (ع) است. مسئله عدالت و عدالت گرایی همواره در گفتار و کردار امامان شیعه موج می‌زند. امام علی (ع) هدف از حکومت را فقط برپایی عدالت می‌دانست. آن حضرت محور حق و عدالت بود و هرگز رفتاری خلاف حق و عدالت از او سر نزد. عدالت امام علی (ع) ناشی از زهد و تقوای بی مانند او بود و در کلام امام و رهنمودهایش به کارگزاران و حاکمان خویش، همواره سخن از برقراری عدالت در میان آحاد مردم به میان می‌آمد.
نظارت، در لغت به معنای مراقبت، تحت نظر و دیده بانی داشتن بر کاری است. دانشمندان علوم مختلف نیز تعاریف گوناگونی از نظارت ارائه دادند، منظور اصلی از کلیه طرح‌های نظارت یا کنترل، حصول اطمینان نسبت به مطابقت نتایج عملیات با هدف‌های مطلوب است. کنترل و نظارت بر عملکرد زیرمجموعه، امروزه یکی از اصول مدیریتی به شمار می‌رود که نبود یا کم رنگ بودن آن، مدیریت را دچار مشکل می‌کند. اهمیت مسئله باعث شد این پدیده مبارک، در مدیریتِ رهبران الهی، جایگاه خویش را باز یابد و به طور گسترده اعمال گردد. امام رضا (ع) در روایتی پیرامون نظارت در سیستم مدیریتی پیامبر (ص) فرمودند: سیره رسول خدا (ص) چنین بود که هر گاه لشگری را اعزام می‌کرد و امیری آنان را فرماندهی می‌کرد، یکی از افراد مورد اعتماد خود را نیز با آنان همراه می‌کرد تا خبرها را به صورت پنهانی به آن حضرت برساند.
امیر مؤمنان (ع) نیز با تدبیر و سازمان دهی گسترده، همه امور خرد و کلان گستره حکومتی خویش را زیر نظر داشت و در یک برنامه وسیع و نظارت و بررسی همه جانبه، با اشراف بر اجزای حکومت، به اداره کشور می‌پرداخت، به خصوص درباره کارگزاران حکومتی، قاطعیت بیشتری به کار می‌برد تا آنان از مدار قانون و حکم خدا خارج نشوند، آن گونه که اسلام طراحی کرده به اداره مملکت بپردازند.
به مناسبت سالروز میلاد امیرالمومنین علیه السلام و برای آشنایی با فرآیند نظارت و کنترل در حکمرانی امام علی (ع) با حجت الاسلام علی اکبر ذاکری استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و نویسنده کتاب سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمومنین (ع)، به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
*مفهوم کنترل و نظارت در مدیریت به چه معنا است و چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟
در بسیاری از موارد دو مفهوم کنترل و نظارت به دلیل اینکه تفاوت زیادی با هم ندارند، به یک معنا به کار برده می‌شوند. اما در معنای دقیق‌تر کنترل به معنای توجه به ریز امور و کنترل دقیق روزانه است. برای مثال دانش آموزی که در حال تحصیل است، باید در انجام تکالیف درسی به طور مرتب و روزانه مورد کنترل و ارزیابی قرار بگیرد. اما مفهوم نظارت کمی کلی‌تر است و بر نظارت کلی بر امور زیردستان صدق می‌کند.
امیرالمومنین (ع) پس از اینکه معلوم می‌شد کارگزاری خراج و مالیات را نفرستاده است به آن شخص نامه نوشته و علت تأخیر را جویا می‌شدند و به صورت دائمی عملکرد افراد را تحت کنترل و نظارت خود داشتند
*سیره امیر مؤمنان (ع) در کنترل و نظارت کارگزاران خویش چگونه بوده است؟
حضرت علی (ع) بر عملکرد کارگزاران خود نظارت داشتند و از طرق مختلف آنها را کنترل می‌کردند. بخشی از کارگزاران حضرت کاتبان بودند، کاتبان افرادی بودند که وظیفه داشتند حساب‌های مالی مانند زکات و خراج را بنویسند. امیرالمومنین (ع) به صورت مرتب عملکرد کاتبان را کنترل می‌کردند، یک بار که کاتبان در حساب و کتاب مکتوبات خود به مشکل برخوردند حضرت متوجه شدند و با پیشنهاد تغییر روش نگارش مشکل را برطرف کردند، حضرت به کاتبان توصیه کردند هر ورودی به بیت‌المال را با ذکر مشخصات دقیق شخص، مبلغ و تاریخ آن مال ثبت کنند و این پیشنهاد باعث شد حساب‌ها نظم و دقت بسیار خوبی پیدا کند. این کنترل و ثبت دقیق دخل و خرج بیت‌المال در کنترل بخش‌های دیگر کارگزاران حکومتی و کنترل دریافتی خراج از مناطق مختلف نیز کمک کننده بود و مشخص می‌کرد کدام کارگزار در کار خود کوتاهی کرده است. امیرالمومنین (ع) پس از اینکه معلوم می‌شد کارگزاری خراج و مالیات را نفرستاده است به آن شخص نامه نوشته و علت تأخیر را جویا می‌شدند و به صورت دائمی عملکرد افراد را تحت کنترل و نظارت خود داشتند.
*اصول حاکم بر فرآیند کنترل و مراحل مدیریتی حضرت امیر (ع) چه بود؟
یکی از مقوله‌های مهم و مورد توجه جدی امام علی (ع)، کارگزاران حکومت بود. چگونگی گزینش و انتخاب این نیروها در مناصب گوناگون سیاسی، نظامی، مالی، قضائی و اداری، آشنا نمودن آنان با دستورالعمل‌های مدیریتی، شیوه زمامداری و رفتار با مردم، و نظارت بر عملکرد و مدیریت آنان به منظور حسن اجرای امور که به تأمین امنیت جامعه، رضایت عمومی مردم، استحکام و ثبات حکومت منجر گردد، از مسائلی است که امام (ع) بدان‌ها پرداخته است. حضرت (ع) با این مبانی نظری سعی داشت تا مدلی از نظام مدیریت اسلامی را در زمان خویش اجرا نماید و برای آینده مسلمانان نیز معیارهای لازم و اصول کلی را ارائه دهد.
بیش از ۸ مورد از مشاغل و کارگزاران حکومتی حضرت علی (ع) شمارش شده است؛ از آن جمله می‌توان به استانداران، فرمانداران، کاتبان، مسئولین بیت‌المال، گردآورندگان زکات، گردآوردگان خراج، قضات و مجریان احکام اشاره کرد.
اولین مرحله از کنترل در مدیریت امیرالمومنین (ع) این است که ایشان در انتخاب افراد دقت می‌کردند و سعی داشتند افرادی را برای سمت‌های مختلف و مسئولیت‌ها انتخاب کنند که شایستگی لازم را داشته و دارای ویژگی خودکنترلی باشند، تقوا و ضوابط را رعایت کرده و مواظب رفتار خود باشند.
دومین مرحله از کنترل حضرت این است که وقتی افراد را به مأموریت اعزام می‌کردند دو نامه به او می‌نوشتند، اولین نامه حکم مسئولیت شخص و دومین نامه معرفی آن شخص به مردم منطقه بود. امیرالمومنین (ع) در این نامه خطاب به مردم می‌فرمودند اگر این شخص از وظایف و اختیاراتی که برایش تعیین شده تخلف کند، شما گزارش آن را به من بدهید. حضرت در حقیقت با این کار یک نوع نظارت و مطالبه عمومی را فعال می‌کردند.
سومین مرحله از کنترل امیرالمومنین (ع) کنترل از طریق نیروهای اطلاعاتی دقیقی است که برای نظارت بر عملکرد کارگزاران می‌گماشتند. بسیاری از حکومت‌ها نیروی اطلاعاتی خود را مأمور مراقبت از رفتار مردم می‌کنند اما حضرت علی (ع) وظیفه نیروی اطلاعاتی را نظارت بر رفتار مسئولین معین می‌کند.
مرحله چهارم از سیستم نظارت و کنترل امیرالمومنین (ع) ارسال و اعزام بازرس است. ایشان بازرسانی را برای نظارت بر عملکرد کارگزاران و تهیه گزارش انتخاب و به محل خدمت کارگزار اعزام می‌کردند.
* اگر گزارشی از تخلفات به حضرت می‌رسید ایشان چه واکنشی نشان می‌داد؟
پس از آنکه گزارش تخلفی از طرق مختلف به امیرالمومنین (ع) می‌رسید، اگر تخلف از نوع کوتاهی در کار یا ارسال خراج بود حضرت به کارگزار مربوطه نامه نوشته و تذکر می‌دادند و اگر تخلف بزرگ‌تر از آن بود فرد خاطی را به مرکز حکومت فراخوانده و مورد بازجویی و تحقیق قرار می‌دادند و به تناسب تخلفی که صورت گرفته حدود و مجازات شرعی را اجرا می‌کردند. کارگزاران امیرالمومنین (ع) می‌دانستند که حضرت در دفاع از حق و بیت‌المال مسلمین بسیار جدی است و با هیچکس مماشات نمی‌کند به همین دلیل تعداد کمی از کارگزاران حضرت وقتی که متوجه شدند امیرالمومنین (ع) از تخلف آنها مطلع شده است فرار کرده و به معاویه پیوستند. البته این تعداد در برابر بیش از ۱۴۴ کارگزاری که در تاریخ برای حضرت شمارش می‌شود تعداد زیادی نیست و این مسئله نباید باعث شود قضاوت نادرستی نسبت به حکومت امیرالمومنین (ع) صورت بگیرد.
اینکه تخلف‌هایی در دوران حکمرانی امیرالمومنین (ع) صورت گرفته امر عجیبی نیست، اشخاصی که برای مسئولیت‌ها انتخاب می‌شدند معصوم نبودند و از میان افراد همان جامعه انتخاب می‌شدند و گاهی ممکن بود از راه صحیح منحرف شده، از موقعیت و بیت المالی که در اختیارشان قرار داشت سو استفاده کنند. دلیل دیگری که گاهی سبب انحراف و فساد برخی کارگزاران می‌شد این بود که در زمان خلیفه‌های قبلی هر فردی که مسئولیتی داشت گمان می‌کرد هر طور بخواهد می‌تواند از بیت‌المال استفاده کند و این تفکر اشتباه هنوز در برخی افراد وجود داشت. آنچه مهم است این است که امیرالمومنین (ع) به صورت منظم و دقیق بر عملکرد کارگزاران نظارت داشته، تخلفات را شناسایی و با افراد خاطی با جدیت برخورد می‌کردند. همین نظارت و برخورد قاطع است که می‌تواند حکومت‌ها را از مفاسد مختلف نجات دهد.