روش تفسیر قرآن ملاصدرا ترکیبی است

فلاح پور در معرفی کتاب" مبانی اصول و روش تفسیری ملاصدرا" که برگزیده بخش علوم قرآنی کتاب فصل تابستان89 شد، گفت: این کتاب را به عنوان پایان نامه دکتری نوشتم و تا آن زمان(سال 84) در تفسیر ملاصدرا هیچ کتاب یا پایان نامه جدی نوشته نشده بود. البته این موضوع را یکی دیگر از دانشجویان دکتری نیز برگزید که به جز این دو کتاب هنوز هیچ کتابی در تفسیر ملاصدرا چاپ نشده است.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع)، پرداختن به معنای واقعی مبانی اصول و روش تفسیری را مهمترین هدف خود از نگارش این کتاب عنوان کرد و افزود: تا زمان نگارش کتاب، کتابهای زیادی در حوزه علوم پایه نوشته شده اما هیچکدام به مبانی به معنای دقیق کلمه نپرداخته اند بلکه به مسائل آن علوم نظر داشته اند.

البته برخی از اساتید مثل دکتر خسرو باقری با نگارش کتاب" نگاهی دوباره به روش تربیتی اسلامی" نگاه دقیقی به مبانی و اصول و روش داشتند که بنده در نگارش کتاب" مبانی اصول و روش تفسیری ملاصدرا" از کتاب ایشان الهام گرفتم.

 

مبانی و اصول د تفسیر به یک معنی است

 

وی بحث مبانی و روش تفسیری را مشکل جدی در علوم قرآنی و مباحث تفسیری خواند و گفت: شاید کتابهایی تحت عنوان مبانی و روش تفسیری نوشته شده باشد اما این دو عنوان با یکدیگر خلط شده است در حالیکه این دو با هم متفاوت هستند.

 

فلاح پور افزود: کار دیگر ما در این کتاب این بود که مبانی تفسیر و اصول و روش تفسیری را به طور علمی و دقیق تعریف کنیم و آن را با تفسیر ملاصدرا تطبیق دهیم. در این کتاب ما مبانی و اصول را یکی گرفته ایم اما در برخی رشته ها این دو از هم تفکیک می شود. در این کتاب فرق روش تفسیری با گرایش تفسیری مورد بحث قرار گرفته است. در روش تفسیری عمدتا به روش عرفانی، کلامی، نقلی، علمی و... می پردازند و برخی سعی کردند تفسیر ترتیبی و موضوعی را از روش خارج کرده و آن را" شیوه تفسیر" نامیدند.

 

وی تأکید کرد: من در این کتاب سعی کردم ضمن بحث انتقادی در تعاریف دیگر، یک تعریف دقیق تر ارائه کنم و در واقع مراد ما از "روش تفسیری" راه و ابزارها و نحوه استفاده از آن و منابع در مسیر فهم آیات قرآنی است. بر اساس این تعریف "روش تفسیری" به ترتیبی، موضوعی و ترکیبی تقسیم می شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع)، در تشریح روش ترکیبی گفت: برخی تفاسیر ضمن رعایت روش ترتیبی، به طور موضوعی به بسیاری از معارف قرآنی می پردازند که تفسیر المیزان و یا تفسیر امام فخر رازی از جمله آنهاست.

 

وی روش تفسیری ملاصدرا را ترکیبی خواند و افزود: ملاصدرار ضمن رعایت روش ترتیبی به خیلی از موضوعات در ضمن روش ترتیبی پرداخته است و علاوه بر آن از منابع نقل و عقل نیز استفاده کرده است.او علاوه بر بهره گیری از منابع اهل سنت در تفسیر روایی و به طور خاص منابع روایی شیعه با استفاده از منابع عقلی غالبا موضع انتقادی به مباحث کلامی دارد و در نهایت دیدگاه خود را که همان حکمت متعالیه است را در تفسیر بیان می کند.

دکتر فلاح پور به تفاسیر جامع اشاره کرد و گفت: در تفسیر رأی یا نقل از یک فن یا فنون مختلف استفاده می شود که برخی از تفاسیر، به لحاظ روشی تفاسیر جامع هستند مثل تفاسیر جامع ادبی یا جامع ِ جامع علوم نقلی و عقلی.

 

وی تفسیر ملاصدرار را از جامع ترین تفاسیر به لحاظ روشی خواند و تأکید کرد: ملاصدرار موفق نشد تمام قرآن را تفسیر کند و این تفسیر 7-8 جلدی موجود تنها یک جزء و نیم قرآن از ابتدای سوره فاتحه تا آیه 65 سوره بقره است. چون ملاصدرا در سنین مختلف تفسیر خود را نوشته است، روش او یکسان نیست اما در اواخر عمر که تصمیم به نگارش تفسیر کل قرآن می گیرد روشی معتدلانه و مختصری را دنبال می کند.

وی ملاصدرا را در تفسیر و فلسفه شدیدا تحت تأثیر محی الدین بن عربی دانست و گفت: البته موضع انتقادی هم دارد که بسیار کم است. ملاصدرا در تفسیر خود گاهی از تعابیر اشراق نور عرشی، مکاشفتا، ذوق شهود و... استفاده کرده که حاکی از مکاشفات خود نیز است. ملاصدرا به جز بهره از منابع نقلی و عقلی و حتی عرفان نظری خیلی جاها خود به نحو شهودی مطلبی برایش کشف شده است.

 

فلاح پور تصریح کرد: ملاصدرا همانطور که فلسفه حکمت متعالیه خود را مبتنی بر کلام و فلسفه مشاء و اشراق و عرفان بنا کرد، تفسیر شیعی خود را نیز مبتنی بر تفسیر کلامی، نقلی، عقلی، عرفانی بنا نمود و خودش در مقدمات هر مبحث می نویسد که تفسیری می نویسم که تاکنون چنین نمونه ای نبوده و از آن به "تفسیر جامع" یاد می کند.

 

دکتر رمضانی: لزوم گشودن افقهای جدید در تفسیر قرآن برای رفع نیازهای کنونی

 

در ادامه این نشست دکتر محمدعلی رمضانی کتاب" مبانی اصول و روش تفسیری ملاصدرا" را کاری نو و بدیع توصیف کرد و گفت: ملاصدرا محل تقاطع روشهای فکری است. چهار روش فکری در دنیای اسلام رایج بود(حکمت مشاء، اشراق، کلامی و عرفانی) که میان آنها دادو ستدهای فکری و نقدهایی وجود داشت اما ملاصدرا با دید عمیق به این نکته ظریف پی برد که این روشها با یکدیگر قابل جمع عقلی هستند.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع)، حکمت متعالیه را برایند جمع روشهای فکری دانست و تأکید کرد: ملاصدرا با گستردگی مشربی و احاطه در فهم قرآن همه آن روشهای فکری را به خدمت گرفت البته نه به گونه ای که این معارف را به قرآن تحمیل کند بلکه معنا و مدلول و تفسیر و تأویل قرآن را با استفاده از این قوت فکری به دست آورد و در مقابل مثل یک مفسر سنتی آن را به آیات و روایات عرضه کرد و فهم همگانی را که از لغات وجود داشت را بیان کرد.

 

وی ضمن اشاره به نقاط قوت کتاب" مبانی اصول و روش تفسیری ملاصدرا"، جای برخی روشهای نو را در این کتاب خالی دانست و گفت: از تفاسیر ملاصدرا زمانی گذشته است و در واقع ما با یک کار متن شناسی مواجه هستیم. کار متن شناسی ویژگی های خاص خود را دارد. گاهی متن را برای فهمیدن و گاه برای تحلیل می خوانیم. البته در مسیر کارهایی که در حوزه علمی- دینی ما صورت می گیرد یک سری شیوه های سنتی وجود دارد اما رویکردهای جدیدی هم نسبت به این کار وجود دارد.

 

رمضانی با تأکید بر لزوم روشنگری نسبت به رویکرد روش تحلیلی در هر اثری گفت: یکی از روشهایی که در تحلیل متون وجود دارد بحث تحلیل محتوا است. مثلا عنوان تفسیر، تأویل و... چند بار در تفسیر ملاصدرا استفاده شده و به چه معنا به کار رفته است. علاوه بر نگاه روش عقلی در تحلیل محتوا دانشهای دیگری چون هرمنوتیک، فلسفه زبان، معرفت شناسی، فلسفه ذهن و ... می توانست در آشکارسازی ابتکار ملاصدرا کمک مؤثری باشد.

 

وی خاطرنشان کرد: برای اینکه بفهمیم ملاصدرا و هر مؤلف و. پایه گذار نظریه ای از چه مبانی و مفروضاتی استفاده کرده است یا باید خود مؤلف تصریح کرده باشد و یا ما با تحلیل به این چند اصل (مبادی تصوری و تصدیقی هر علم) برسیم.

 

وی بر لزوم روشنگری ارتباط منطقی میان اصول تفسیری ملاصدرا با دیگر دستگاه فکری او تأکید کرد و افزود: روشن نیست که ملاصدرا این اصول را از قرآن یا مکتب فکری یا ادبیات رایج زمان خود وام گرفته یا خیر.

 

دکتر رمضانی در عین اینکه کتاب "مبانی اصول و روش تفسیری ملاصدرا" را اثری نو خواند، یادآور شد: در روش تفسیر قرآن هنوز افقهای ناگشوده بسیاری وجود دارد که می تواند ما را در رفع نیازهای کنونی یاری کند.

 

فلاح پور در پاسخ به نقد دکتر رمضانی، این کتاب را کتاب مختصری در حوزه تفسیر قرآن از نگاه ملاصدرا برای نخستین بار خواند و گفت: بنده در مقدمه این کتاب ذکر کرده ام با اینکه کارهای بسیاری در حوزه فلسفه ملاصدرا شده است اما در زمینه تفسیر ملاصدرا کاری صورت نگرفته است و این کتاب برای اولین بار به تفسیر ملاصدرا پرداخته است. بنده در استخراج مبانی گاهی تحلیل محتوا هم داشته ام.

 

وی افزود: از آنجای که ملاصدرا در مقدمات تفاسیر و هم در کتاب "مفاتیح الغیب" خود تمام مباحث مبانی و اصول تفسیری خود را بیان کرده است بنده سعی کردم اکثر مباحث را از این کتاب بگیرم.

 

فلاح پور با بیان اینکه در کتاب" مبانی اصول و روش تفسیری ملاصدرا " به طور ضمنی به ارتباط مبانی و اصول پرداخته ام، تأکید کرد: در این کتاب مبانی و اصول را به یک معنی گرفته ام و ممکن است فرد دیگری آن دو را از هم تفکیک کند اما ملاصدرا مبانی و اصول را یکی دانسته است.