گنبد هزار ساله عالی همچنان مورد کم مهری

به گزارش خبرنگار مهر در یزد، گنبد عالی ابرکوه نخستین اثر ثبت شده استان یزد است که در سال 1312 به شماره 195 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و هم اکنون بیش از هزارمین سال از عمر خود را طی می کند.

 

این مقبره یادبود، یکی از سالم ترین گنبدهای دوره سلجوقی و از نفایس هنر ایران است که بر روی تپه ای مشرف به جاده و شهر قرار گرفته است.

 

قبل از پرداختن به مشکلات و نیازهای این بنای بی نظیر که نخستین اثر ثبت شده تاریخی استان یزد به شمار می رود، نگاهی به ویژگی های تاریخی و معماری آن خالی از لطف نیست.

 

گنبد عالی شهرستان ابرکوه یکی از بنا های سنگی دوره دیلمیان و نمونه ای از هنر معماری ایرانی است و از نمونه های جالب توجه معماری در نوع خود محسوب می شود.

 

از متن کتیبه آجری ساقه گنبد چنین استنباط می شود که گنبد در سال 448 هجری قمری به فرمان "فیروزان" نامی برای پدرش عمید الدین شمس الدوله هزارسپ از خاندان دیلمیان ساخته شده است.

 

 

سر در گنبد

 

در کتیبه دیگری که در بالای مدخل مقبره قرار گرفته عبارت "ولوالده السیده الجلیه ناز ... رحمة الله علیهما" نوشته شده است.

 

از این کتیبه چنین بر می آید که مادر بانی گنبد نیز در همین آرامگاه مدفون است ولی به علت ریختن قسمتی از کتیبه، نام این سیده کاملاً معلوم نیست و فقط کلمه ناز از آن خوانده می شود.

 

احمدخان ملک ساسانی در کتاب خود آن را برای آندره گدار "نازنین کشمر" و مرحوم مصطفوی "نازنین کرشمه" یا اسمی نزدیک به آن قید کرده است.

 

عمیدالدین از خاندان دیلمی و نوه منصور بن حسن بن فیروزان دیلمی صاحب اشکور از نواحی معروف دیلم است که خاندان او به علت رقابتها و کشمکشها مجبور شدند از شمال ایران به اصفهان و نواحی مرکزی بروند و مقبره او نیز به سبک ابنیه نواحی شمالی ایران احداث شده است.

 

این بنا با داشتن ویژگی خاص دوره سلجوقی و مقرنسهای زیبای آن و طرح ساختمانی مستحکم آن و کتیبه کوفی آن در زمره آثار و مقبره های مهم تاریخی ایران در قرن پنجم هجری قمری و دوران سلجوقیان به شمار می رود.

 

معماری خارجی گنبد

 

سنگ و گچ از مصالحی است که غالبا بناهای ساسانی با آن بنا شده است که در این بنا نیز از مصالح اصلی به شمار می روند.

 

 

نقشه بنا هشت ضلعی است که بدنه آن بر روی کرسی چهار گوشه که در گوشه ها پخ شده و از سطح زمین دو متر ارتفاع دارد بنا شده است. بنای گنبد تماما از سنگ است که به وسیله ملاطی که از مخلوط گچ و ماسه تهیه شده روی هم چیده شده اند. شکاف بین سنگها نیز با همان ملاط پر و سپس هموار شده است.

بدنه گنبد بسیار ساده و دقیق و دارای خطوط مشخص است. در نگاه اول، قسمت بالای بدنه و ساقه گنبد که حاشیه سنگی پهنی از قطار بندی مقرنس دارد و کتیبه کوفی با خطوط درشت در اطراف بدنه، توجه بیننده را جلب می کند. این مقرنسهای زیبا و نسبتا بدیع که بین انتهای ساقه و پایه گنبد در دو ردیف قرار دارند، مانند کمربندی به دور بنا پیچیده اند. ترکیب مقرنسها عبارتند از یک ردیف سطوح گود در زیر پایه گنبد، یک ردیف فرو رفتگی‌های مستطیلی در بالای کتیبه و ردیف سه قسمتی دیگری که در بین این دو ردیف قرار گرفته است.

 

چنانکه از نقشه گنبد پیداست این مقرنسها از ساقه گنبد برجسته تر بوده، به صورت قرنیز، کتیبه های پایین تر از خود را در برابر برف و باران محافظت می کنند.

 

با وجود اینکه ارتفاع گنبد چندان زیاد نیست، اما این سه ردیف مقرنس و کتیبه کوفی به منظره یادبودی گنبد می افزاید.

 

 

با چیدن سه ردیف آجر در پایین مقرنسها، سه حاشیه تزئینی باریک به وجود آمده که حاشیه وسطی دارای کتیبه ای آجری است و در نوارهای بالایی و پایینی خرده آجرهای بریده به صورت جناغی چیده شده اند. همین تزئینات در بالا و پایین کتیبه ورودی مقبره نیز تکرار شده است.

 

گنبد غیر از کتیبه های کوفی یاد شده و نوارهای تزئینی جناغی شکل تزئینات دیگری ندارد. در این تزئینات آجرهای بریده در داخل ملاط بسیار سفتی جای گرفته اند. گنبد مدور ساده سنگی که بر فراز برج استوار است با آجرهای نازک عهد سلجوقی فرش شده است. در ورودی بقعه که رو به شمال است در داخل طاقی که قوسی جناغی دارد تعبیه شده است.

بر سر دره مقبره کتیبه ای کوفی قرار گرفته که حاوی نام بانی بنا نیز هست. بلندی این گنبد در حدود 12 متر و کلفتی دیوارهای آن تقریبا به 1.5 متر می رسد.

 

معماری داخل گنبد

 

نقشه داخل برج شبیه به نقشه بیرونی آن، هشت ضلعی و دارای دیوارهای صاف و هموار است که در بالا به دو نغول طاقی سه برگه منتهی می شود. انتقال از هشت گوشه به دایره، به وسیله نیم طاقها انجام گرفته است. در اینجا نیم طاقها به شکل بسیار ساده و ابتدایی هستند.

 

چهار ضلع گنبد به طور یک در میان دارای چهار روزنه است و میان قبه نیز باز است. این روزنه ها نور داخل بنا را تامین می کنند. در میان این برج چیزی جز محراب کوچک گچ کاری شده موجود نیست که نشانه های مختصری از آن باقی مانده است.

 

 

در داخل مقبره سردآبی به طول 360 و عرض 280 و ارتفاع 150 سانتیمتر وجود دارد که محل تدفین جسدها بوده است. امروز این دخمه کاملاً خالی است.

حسین حاتمی که مطالعات بسیاری بر روی آثار تاریخی ابرکوه داشته است در گفتگو با خبرنگار مهر در ابرکوه اظهار داشت: اعتقاد دارم که این بنا دارای گنبد دومی نیز بوده است و مانند بنای گنبد کاووس، گنبد دومی به صورت مخروطی یا هلالی روی گنبد فعلی قرار داشته است و آثار باقی مانده روی نوگ گنبد فعلی حاکی از وجود گنبد دیگر روی این گنبد است.

 

وی همچنین مقرنس های درشت اطراف بنا را نیز یکی دیگر از دلایل وجود گنبد دیگری بر روی گنبد فعلی می داند.

 

مشکل راه دسترسی به گنبد عالی هنوز برطرف نشده است

 

این کارشناس ارشد معماری، اولین و بزرگترین مشکل گنبد عالی ابرکوه را بحث دسترسی به این بنای ارزشمند تاریخی می داند که با وجود اطلاعی که مسئولان دارند، هنوز حل نشده باقیمانده است.

نیمی از طرح ساماندهی گنبدعالی با گذشت 5 سال هنوز اجرایی نشده است

حاتمی، کارشناس ارشد معماری

حاتمی با اشاره به دیگر مشکلات این بنای تاریخی ارزشمند، خاطرنشان کرد: طرح آماده شده برای منطقه، کامل نیست  و 50 درصد از همین طرح نیز هنوز با گذشت بیش از پنج سال اجرایی نشده است.

وی یکی از مسائل مهم در مورد این اثر ارزشمند کشور را بحث قسمتهای باستانی تپه گنبد عالی می داند که آثار وجود بناهای مشابه و یا کوچکتر از این گنبد، بر روی آن وجود دارد و می بایست کاوش های باستان شناسی بر روی آن صورت پذیرد.

حاتمی بیان داشت: معتقدم این کاوشها به طور قطع می تواند در به دست آوردن بسیاری از اطلاعات مفید در این منطقه مثمر ثمر واقع شود و بحث کاوشها می تواند گسترده باشد و به حیطه های معماری و تاریخ و خصوصیات و ویژگی های خود بنا نیز کشیده شود. 

 

جای خالی پژوهش در مورد آثار تاریخی ابرکوه

 

وی با اظهار تأسف از اینکه در مورد هیچ کدام از آثار باستانی ابرکوه کار پژوهشی مفصل انجام نشده و در نشریات علمی به چاپ نرسیده است، بیان داشت: برخی از پژوهشها نیز که بعضأ توسط افرادی خارج از شهرستان به انجام رسیده است، به جهت عدم وجود مرکزی برای نگهداری، غیر قابل دسترس است که این امر لزوم ایجاد مرکز اسناد را ضروری می سازد.

 

 

تپه های باستانی اطراف گنبد عالی

 

حاتمی یادآور شد: عدم دسترسی به اسناد و پژوهشها نه تنها در مورد این بنا، بلکه در مورد سایر بناهای تاریخی ابرکوه نیز صدق می کند.

 

وی نمونه این امر را طرح محله تاریخی محله درب قلعه ابرکوه اعلام کرد که قبلأ توسط یک دانشجوی کارشناسی ارشد به انجام رسیده بود اما اکنون به دلیل عدم دسترسی به این طرح، نمی توان از این تجربه استفاده کرد و با دوباره کاری و اتلاف وقت در این طرح مواجه شده ایم.

 

حاتمی در مورد اقدامات انجام شده در طول چند سال اخیر نیز اظهار داشت: اقدامات خوبی انجام شده، طراحی های معماری صورت گرفته با یک فاصله نسبی از اثر است و مصالح متناسبی نیز استفاده شده است، ولی باید این نکته مدنظر باشد که ترکیب کلی خود بنا و محوطه اطراف و تپه، تحت تاثیر سازه های جدید قرار نگیرد.

 

نظیر این بنای ارزشمند و تاریخی که علاوه بر خود بنا، محوطه های اطراف آن نیز تاریخی محسوب می شوند در استان یزد و در شهرستانهایی نظیر خاتم، اردکان، میبد،‌ صدوق و ... بسیار است اما بسیاری از این بناها به دست فراموشی سپرده شده و برخی از آنها حتی در آستانه تخریب کلی قرار دارند که در آینده گزارشی از آنها منتشر خواهد شد.

 

به نظر می رسد گنبد عالی اکنون در شرایطی بهتر از سایر گنبدهای تاریخی به ویژه در شهرستان خاتم قرار دارد و با حل برخی مشکلات نظیر راه دسترسی، ایجاد پایگاه پژوهشی، کاوش در نواحی اطراف و مرمت‌های اصولی در برخی بخش‌ها، بتوان از این بنا به عنوان بنایی ارزشمند صیانت کرد.

 

آنچه همچون تمامی موارد در تحقق این مهم حائز اهمیت است،‌ توجه مسئولان متولی همراه با چاشنی دلسوزی برای تاریخ این مرز و بوم است.