"کوچک جنگلی"؛ لالایی مادران گیلان/ روایت ابهام‌آلود تاریخ معاصر

به گزارش خبرنگار مهر، مجموعه تلویزیونی "کوچک جنگلی" سال 1366 از شبکه یک پخش شد. فیلمنامه این سریال از سال 1362 تا 1364 توسط ناصر تقوایی برای گروه فیلم و سریال شبکه اول سیما نوشته شد. در ابتدا قرار بود تقوایی خودش "کوچک جنگلی" را بسازد، اما با کنار کشیدن وی، بهروز افخمی عهده‌دار ساخت آن شد. "کوچک جنگلی" روایتگر گوشه‌ای از تاریخ قیام جنگل به رهبری میرزا کوچک خان است.

در مجموعه تلویزیونی "کوچک جنگلی" علیرضا مجلل نقش میرزا کوچک خان را بازی کرد و دیگر بازیگران این پروژه مهدی هاشمی، جمشید گرگین، صدرالدین حجازی، عنایت‌الله شفیعی، جهانگیر الماسی، اکبر سنگی و ... بودند.
 
بهروز افخمی: همیشه سعی کرده‌ام آثارم خوش ساخت باشد و در ساخت "کوچک جنگلی" سهل‌انگاری نکردم

بهروز افخمی، کارگردان مجموعه تلویزیونی "کوچک خان" در پاسخ به این سئوال که حدود بیست و چند سال پیش شما مجموعه "کوچک جنگلی" را کارگردانی کردید. بعد از گذشت این سال‌ها اگر بخواهید دوباره این مجموعه را بسازید، چگونه به آن نگاه می‌کنید و آن را خواهید ساخت؟ به خبرنگار مهر گفت: دوباره سعی می‌کنم با همان نگاه آن را بسازم، مورد خاصی اضافه نمی‌کردم، چون وقتی "کوچک جنگلی" را می‌ساختم، خیلی درگیر بودم. از سویی برای نگارش فیلمنامه دوستان زیادی کمک کردند. ساعت‌ها روی آن وقت و انرژی گذاشتند.

وی در ادامه افزود: به همین دلیل گمان نمی‌کنم از لحاظ داستان و ریزه‌کاری‌ها موردی را به کار اضافه می‌کردم. در واقع اگر قرار باشد دوباره سریال را بسازم پیچیدگی‌ها و ابهاماتی که در سریال "کوچک جنگلی" مطرح کردم، باز هم طرح خواهم کرد، سریالی می‌سازم که تم ابهام را در تاریخ معاصر داشته باشد.

این کارگردان درباره اینکه در این سال‌ها تجربه و وسواس‌هایتان در کار بیشتر شده است، ولی در زمان ساخت مجموعه "کوچک جنگلی" خیلی جوان بودید، فکر نمی‌کنید وسواس‌هایتان در ساخت مجدد "کوچک جنگلی" بیشتر می‌شد، توضیح داد: من همیشه وسواس در ساخت آثارم داشته‌ام، حتی آن زمان که جوان بودم. همیشه علاقمند بودم کار تمیز و خوش ساخت باشد. اثر شلخته با روحیه من سازگار نیست.

افخمی در ادامه گفتگو خاطرنشان ساخت: در زمان ساخت مجموعه "کوچک جنگلی" هم تلاش کردم کارم خوش ساخت باشد و وسواس‌ها را داشتم و در این باره سهل‌انگاری نکردم. سعی کرده‌ام آثارم غلط فاحش نداشته باشد. "کوچک جنگلی" فقط حاصل زحمات من نیست، بلکه برای تولید این مجموعه افراد زیادی وقت گذاشتند. تعداد هنروران زیاد بود و هماهنگ کردن آنها کار دشواری بود و زمان و انرژی زیادی می‌برد.

وی درباره اینکه شما برای ساخت این مجموعه از دو فیلم "گلوله‌ای برای امپراتور" و "پل رودخانه نرتوا" تاثیر گرفته بودید. چرا این دو فیلم بر شما تا این حد تاثیرگذار بود؟ به خبرنگار مهر گفت: من هنگام ساخت مجموعه "کوچک جنگلی" تحت تاثیر این دو فیلم از سینمای یوگسلاوی قرار گرفته بودم و هر دو فیلم را به لحاظ  کارگردانی پسندیدم و درباره آنها تامل کردم، چرا که نگرش کارگردان فیلم "گلوله‌ای برای امپراتور" به جنگ جهانی اول را بسیار پسندیدم و نگاه کارگردانی فیلم "پل رودخانه نرتوا" را دوست داشتم، چرا که سعی شده بود قدرت و گروه‌های مختلف درگیر را به خوبی به تصویر بکشد.

این کارگردان ادامه داد: به همین دلیل من هم در جنگ منجیل سعی کردم مخاطبان جنگ را لمس و مفهوم یک جنگ واقعی را درک کنند. در آن فیلم‌هایی که اشاره کردید بازیگران مشهور نشان داده شد که چطور در موقعیت‌های مختلف قرار گرفتند. من هم در ساخت مجموعه "کوچک جنگلی" سعی کردم مسئله ابهام را مطرح کنم تا برای بینندگان سئوال ایجاد کنم که میرزا کوچک یا دکتر حشمت کدام یک درست عمل کردند؟

افخمی در پاسخ به این سئوال که اگر بخواهید ساخت سریال‌های ماندگار همچون "کوچک جنگلی" و .... را با سریال‌های امروز مقایسه کنید، فکر می‌کنید چرا سریال‌های امروز همچون برخی سریال‌های قدیمی خوش ساخت و ماندگار نمی‌شوند؟ توضیح داد: این مسئله به توان گروه کارگردانی و عواملی که اثر را تولید می‌کنند، برمی‌گردد که چقدر بلد هستند و نسبت به کارشان اشراف و خلاقیت دارند. همانطور که اشاره کردم مجموعه "کوچک جنگلی" فقط کار من نبود، بلکه کار 120 نفر پشت دوربین بودند.

وی ادامه داد: در این مجموعه هنرمندان بی‌نظیری نقش‌آفرینی کردند و در این باره نقش مهمی داشتند. یکی از مهمترین به وجودآوردندگان "کوچک جنگلی" زنده یاد نعمت حقیقی بود و نقش ناصر تقوایی را نباید نادیده گرفت. تقوایی نقش مهمی در شکل‌گیری این مجموعه داشت. او نیروها را سازماندهی کرده بود و وقتی من کار را شروع کردم همه آماده بودند. گرچه ناصر تقوایی در فیلمبرداری حضور نداشت، اما زحمات زیادی برای این سریال کشیده بود. 

افخمی گفت: در تکمیل کردن فیلمنامه مرحوم مهرزاد مینویی، مرحوم سیف‌الله داد، بهروز ماکویی، یوسف سیدمهدوی و ... کمک زیادی کردند. ناصر تقوایی گروه بزرگی از آدم‌های خوش‌فکر را جمع کرده بود. گرچه کارگردان مجموعه "کوچک جنگلی" من بودم، ولی نتیجه کار آدم‌های بزرگ‌ بود. برخی آدم‌ها در آن زمان شناخته نبودند و برخی دیگر معروف بودند، اما همه تلاش خودشان را کردند.

این کارگردان در پاسخ به این سئوال که در آن سال‌ها برای ساخت مجموعه "کوچک جنگلی" چه دشواری‌هایی را پشت سر گذاشتید؟ امکانات چگونه بود؟ به خبرنگار مهر گفت: امروز فیلمسازی خیلی پیشرفت کرده است. در آن سال‌ها امکانات کم بود. دوربین‌ها سنگین بودند و اداره کردن هنروران هم کار راحتی نبود. البته ناصر تقوایی از قبل ادوات جنگی را فراهم کرده بود، تنها چیزی که من اضافه کردم یک توپ بفورث برای جنگ بود، چرا که تقوایی برای جنگ‌های مختلف اسلحه‌های جنگی را انتخاب کرده بود.

وی یادآور شد: ساخت مجموعه تلویزیونی "کوچک جنگلی" کار پر زحمتی بود و جلال الدین معیریان برای گریم هنرمندان تلاش و دقت زیادی کرده بود. متاسفانه این دقت کمتر در سریال‌های امروز دیده می‌شود و الان گریم‌ها بیشتر تصنعی است. باید در ساخت آثار دقت زیادی شود تا مخاطبان با آن ارتباط برقرار کنند.

عنایت‌الله شفیعی: بازی در مجموعه "کوچک جنگلی" لذتبخش بود

عنایت‌الله شفیعی، بازیگر مجموعه "کوچک جنگلی" درباره بازی در این مجموعه به خبرنگار مهر گفت: سال‌ها پیش در این سریال بازی کردم و صحبت کردن درباره آن برایم دشوار است، چون حافظه‌ام یاری نمی‌کند، اما فقط این را می‌توانم بگویم بازی در این مجموعه برایم لذتبخش و شیرین بود و خوشحالم این افتخار را داشتم تا در مجموعه "کوچک جنگلی" نقشی را بازی کنم. به یاد دارم مردم هم استقبال زیادی از بازی در این مجموعه کرده بودند.

صدرالدین حجازی: مجموعه "کوچک جنگلی" جایگاه والایی در تولیدات تلویزیونی دارد

صدرالدین حجازی، بازیگر مجموعه "کوچک جنگلی" درباره این سریال به خبرنگار مهر گفت: این سریال جایگاه والایی در تولیدات تلویزیون دارد. در ابتدا قرار بود ناصر تقوایی این سریال را بسازد که بنا به دلایلی کار را ادامه نداد و بعد از آن بهروز افخمی کارگردانی را برعهده گرفت. نقطه قوت این پروژه فیلمنامه خوب، کارگردانی قوی و بازیگران توانمند بودند و من هم خوشحالم در این پروژه بازی کردم.

این بازیگر ادامه داد: من همزمان با بازی در سریال "کوچک جنگلی" در فیلم سینمایی "ناخدا خورشید" هم بازی می‌کردم و مرتب در راه شمال و جنوب بودم. البته کار دشواری بود، اما کار کردن با دو کارگردان فرهیخته لذتبخش و شیرین بود.

وی ادامه داد: نقشی که در مجموعه "کوچک جنگلی" بازی می‌کردم خیلی برایم شیرین بود، چون چالش‌های شخصیت برایم جای کار داشت و نقشی بود که دقت زیادی می‌طلبید، ریزه‌کاری‌هایش هم زیاد بود. به یاد دارم این مجموعه در زمان پخش خیلی مورد توجه مردم قرار گرفته بود و وقتی در خیابان من را می‌دیدند خوشحال می‌شدند، حتی برخی دیالوگ‌های من را حفظ کرده بودند و به من می‌گفتند.

حجازی افزود: "کوچک جنگلی" جزو مجموعه‌های ماندگار تلویزیون است و خیلی هم با استقبال مخاطبان رو به رو شد و برای آنها تاثیرگذار بود. باید پخش سریال‌هایی که مربوط به تاریخ و فرهنگ ماست در تلویزیون بیشتر شود، چون مردم از این نوع سریال‌‌ها استقبال زیادی می‌کنند.

جبار آذین، منتقد و مدرس دانشگاه: سریال "کوچک جنگلی" خاطرات خوشی را در یادها ثبت کرده است

جبار آذین، منتقد و مدرس دانشگاه درباره مجموعه "کوچک جنگلی" به خبرنگار مهر گفت: زندگی و مبارزات میرزا کوچک خان جنگلی بارها در مجموعه‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی به تصویر کشیده شده است و سازندگان آن در حد بضاعت اندیشه، تحقیق، بودجه و شرایط اجتماعی زمان تولید اثر خود بخش‌هایی از وقایع مرتبط با این شخصیت تاریخی را تصویر کرده‌اند. در میان آثار ساخته شده درباره کوچک خان مجموعه تلویزیونی "کوچک جنگلی" جایگاه ویژه‌ای دارد.

وی در ادامه افزود: این سریال که توسط بهروز افخمی کارگردانی شده از زمینه‌های تحقیقی و تحلیلی تاریخی به نسبت محکمی برخوردار بود و بر خلاف دیگر آثار تولید شده درباره میرزا کوچک خان که عمدتاً به بخش‌هایی از زندگی و مجاهدت او پرداخته‌اند، کار افخمی نگاه نمایشی و تاریخی وفادارانه بر اساس مکتوبات تاریخی به ویژگی‌های این شخصیت و اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران زندگی او دارد.

این منتقد خاطرنشان ساخت: با آنکه این مجموعه نخستین اثر تصویری قابل اعتنا در کارنامه هنری افخمی است، ولی به خاطر ملموس بودن کاراکتر میرزا و آشنا بودن تاریخ زندگی‌اش، همچنین فیلمنامه خوب و کارگردانی جمع و جور و بازی‌های مقبول بازیگران هنگام پخش از سیما مخاطبان انبوهی را پای تلویزیون نشاند و از این سریال خاطرات خوشی را در یادها ثبت کرد.

آذین ادامه داد: اصولاً تولید آثار تاریخی و مذهبی به خاطر باورهای مردمی و اعتقادات مذهبی، وجود اسناد تاریخی و حساسیت‌های فرهنگی جامعه کاری بسیار دشوار است و به خاطر آنکه نقد تاریخ به شیوه‌های شفاهی با روایت تصویری آن تفاوت‌های فراوان ماهوی قالبی و محتوایی دارد و فیلمساز باید داستان خود را در چهارچوب درام و نمایش عرضه کند. لذا باید زاویه دید خاص خود را داشته باشد که لزوماً با زوایای دید دیگران همسو نیست.

این مدرس دانشگاه اشاره کرد: افخمی در "کوچک جنگلی" زاویه نگاه خودش را داشت و ضمن ارائه مبارزات میرزا و یارانش تحلیلی هم از زندگی، افکار و اهداف او و همزمانان و مخالفان داخلی و خارجی کوچک خان را عرضه کرده بود که همین امر بر گیرایی و جذابیت سریال‌اش افزود و مجموعه‌اش را در ردیف آثار به یادماندنی تلویزیونی قرار داده است.

وی یادآور شد: ارائه شخصیتی منطقی و باورپذیر از شخصیت میرزا، فضاسازی‌های درست، پرداخت خوب در صحنه‌های درگیری، مباحثات دینی و سیاسی میرزا و همرزمانش و پیگیر نشان دادن مبارزات او با حکومت وقت و کارگردانی موثر سکانس‌های جنگ و شکست طرفداران میرزا و به ویژه لحظه‌های تنهایی قبل از شهادت این شخصیت از ماندنی‌ترین صحنه‌های کوچک جنگلی است.

آذین با بیان اینکه تماشای این مجموعه ارزنده برای همیشه جذاب و خاطره‌انگیز است، گفت: گرچه این سئوال که چرا این نوع آثار در سیما زیاد ساخته نمی‌شود و اینکه چرا افخمی در این خصوص کار تازه‌ای ارائه نمی‌کند، خاطر تماشاگران آثار فاخر، خوب و ماندنی سیما را می‌آزارد.

این مدرس دانشگاه اشاره کرد: ولی باید توجه مسئولان سازمان صدا و سیما را به سوی تولید مجدد این نوع آثار جلب کرد  و شبکه‌های مختلف تلویزیون را از تولید و پخش مجموعه‌های متوسط و سطحی خانوادگی و اجتماعی کم مخاطب و بدون مخاطب رهایی بخشید.

-----------------------------

گزارش: فاطمه عودباشی

عکس: آرشیو انتشارات سروش