چالش‌ها و راهبرد‌های ترجمه بررسی شدند

به گزارش خبرنگار مهر، نشست تخصصی "چالش‌ها و راهبردهای ترجمه در ایران" دیروز دوشنبه با حضور مترجمان،‌محققان و کارشناسان امور رسانه در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار شد.

عبدالحسین آذرنگ مترجم و محقق با اشاره به ترجمه در زمان قاجار در این نشست گفت: به رغم تاثیر مستقیم و غیرمستقیمی که ترجمه در عصر قاجار بر ترجمه معاصر داشته است، اطلاعات ما از ترجمه و مترجمین دوره قاجار دقیق نیست. ابهامات زیادی در این باره وجود دارد که با تحقیقات و پژوهشهای گسترده باید رفع شود.

وی گفت: بسیاری از ترجمه‌های عصر قاجار هنوز به انتشار نرسیده‌اند و به صورت نسخ خطی هستند که از این نسخ خطی و کیفیت دقیق ترجمه‌ها نیز آمار دقیقی در دست نیست. در عصر قاجار مجموعا 500 کتاب از زبانهای انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی، عربی و ترکی عثمانی به فارسی بازگردان  شدند و ترجمه مقالات نیز به زبانهای دیگری مانند هندی در این دوره صورت گرفته است.

تعداد کمی از مترجمان عصر قاجار را می‌شناسیم

این مترجم ادامه داد: 130 مترجم در عصر قاجار به بازگردن اشتغال داشتند که از این تعداد حدود 10 الی 15 تن را به صورت محدود می‌شناسیم. به‌کارگیری صفت محدود برای شناخت این افراد به این دلیل است که آنها را در مقام مترجم نمی‌شناسند بلکه دلیل آشنایی با نام آنها به خاطر دیگر فعالیتهای آنهاست. مثلا کسی از مهارت و فنون ناصرالملک به عنوان مترجم آثار شکسپیر در آن زمان اطلاعی ندارد در حالیکه ناصرالملک یکی از نوادر ترجمه فارسی است.

آذرنگ افزود: محمدعلی فروغی دیگر مترجمی است که تمام کتابها را خود برای ترجمه انتخاب می‌کرد و هیچگاه کتابی را به سفارش حکومت ترجمه نکرد. فروغی به همراه یک جریان پشت صحنه برای به صحنه بردن نمایشنامه‌های فرانسوی در ایران، آنها را ترجمه می‌کرد که هنوز افراد عضو این جریان را نمی‌شناسیم.

وی گفت: ترجمه دولتی در سلسله قاجار از زمان عباس‌میرزا در دهه سوم سده 19 آغاز شد و تا شروع سده 20 یعنی دوران مشروطیت به طول انجامید. مشروطیت باعث شد که حکمرانان قاجاری به فکر حفظ قدرت خود باشند و ترجمه دولتی را به فراموشی بسپارند. در دوران استبداد سلسله قاجار یکی از ابزارهای مخالفین حکومت ترجمه آثار اروپایی به فارسی بود.

شکل امروزی ترجمه متاثر از مترجمان دگراندیش عصر قاجار است

این محقق گفت: ترجمه شکل امروزی خود را مدیون مترجمان دگراندیشی است که فارغ از سیاستهای حکومتی قاجار به انتشار کتاب پرداختند. اقتصاد ترجمه از فعالیت این گروه ریشه می‌گیرد نه ترجمه‌های دولتی و سفارشی قاجار. مترجمان دگراندیش بودند که با رویکرد خود موجب تحول در ترجمه شدند چون به خوبی دریافته‌ بودند که با زبان فقیر و واژگان محدود نمی‌توان آثار فاخر و نمایشنامه‌های جدید را بازگردانی کرد.

آذرنگ ادامه داد: اگر تقابل مترجمان دگراندیش با حاکمان قاجار نبود، ترجمه شکل امروزی خود را نداشت. میرزا ملکم‌خان، میرزا حبیب اصفهانی، میرزا آقاخان کرمانی، سردار اسعد بختیاری،‌ محمدعلی فروغی و ... از مترجمان جریان ساز آن دوران هستند که افراد دیگری مانند برخی از دولتمردان نیز به جریانسازی این افراد در ترجمه مدد رساندند.

نباید از دیدگاه کمال به بررسی موضوع بپردازیم

نویسنده کتاب "نشر و انقلابی در راه" با انتقاد از برخی رویکردها گفت: این دیدگاه برای فعالیتهای پژوهشی بسیار مضر است که از جایگاه کمال به دیگر نظریه‌ها و دیدگاه‌ها نگاه کنیم. رویکرد باید پژوهشی باشد و اینکه سریع خط بطلان بر دیگر دورانها بکشیم کار اشتباهی است. اقتباسی خواندن برخی ترجمه‌ها نیز همین‌گونه و حرکتی اشتباه است.

وی گفت: اگر بر پایه ارزشهای امروزی به بررسی ترجمه‌های عصر قاجار بپردازیم به نکات و مطالب مهم آنها پی نخواهیم برد. این بازگردانی‌ها باید در ظرف زمانی خودشان مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرند. اگر روند ترجمه به سمت اخذ و از آن خود کردن  حرکت کند  که عصر ساسانی، عباسی و جنبشهای ترجمه در ژاپن و سوئد نمونه های این رویکرد هستند،  با تسخیر کردن اندیشه دیگران توسط مترجم روبرو خواهیم بود.

بین نقد و ارزشیابی تفاوت قائل شویم

فرزانه فرحزادی مدرس ترجمه در این برنامه درباره نقد ترجمه  گفت: باید بین نقد و ارزشیابی ترجمه تفاوت قائل شد. ارزشیابی را باید در چارچوب کیفیت‌سنجی قرار داد و یک ارزشیاب با خوب و بد سروکار دارد. با توجه به این سخنان و موضوع مورد بررسی لازم است تا تعریفی دوباره از متن داشته باشیم. متن محصول زبانی صرف و محدود به معنا و صورت نیست. کلمات نیز فقط معنای زبان‌شناختی ندارند.

وی ادامه داد: عناصر مشترکی از لحاظ سازمانی و مفهومی در زبان وجود دارند که باعث می‌شوند یک متن در ژانر مشخصی بررسی شود. متون یا ارجاعی و تکراری و یا غیرارجاعی هستند. باید توجه داشت که رابطه بین متن و ترجمه آن بینامتنی است و این رابطه معادله‌ وار نیست. هر متن در جامعه‌ای که در آن تولید یا ترجمه می‌شود بازخورد مخصوصی خواهد داشت. زبان محمل ایدئولوژی و متن عرصه حضور ایدئولوژی است. گاهی فرهنگ و ایدئولوژی بسیار به یکدیگر نزدیک هستند.

فرحزادی با اشاره به انتخابهای یک مترجم برای ترجمه گفت: انتخابهای مترجم تصادفی نیست. بعضی سلیقه‌ها شخصی است و بعضی تابع جامعه مقصد است. اگر نخواهیم با معیار درست و غلط به این مقوله نگاه کنیم، باید تاثیر این انتخابها را در جامعه در نظر بگیریم. برخی ترجمه‌ها در سطح جامعه تاثیرگذار و برخی دیگر بی تاثیر هستند.

افزودن صفت موجب موفقیت ترجمه "برباد رفته" شد

این مدرس ترجمه افزود: یکی از مترجمین در دهه 50 رمان "بربادرفته" را ترجمه کرد که این ترجمه با استقبال زیادی مواجه شد. دلیل قوت این ترجمه، افزودن صفتهای اضافه‌تر بر متن اصلی و در جهت شناخت بیشتر اسکارلت اوهارا قهرمان زن داستان بود. مترجم در بازگردان فارسی این اثر شخصیت اسکارلت را بهتر از متن اصلی به مخاطب شناسانده بود.

فرحزادی با اشاره به بی‌وفایی مترجمان به متن اصلی گفت:‌ برخی افراد با نام مترجم بوده‌اند که از زبان مقصد هیچ نمی‌دانسته‌ اند. به عنوان مثال ترجمه‌ای که فیتز جرالد از اشعار خیام دارد با مفهوم اشعار او بسیار فاصله دارد. جالب است که  فیتز جرالد معتقد بود شعر فارسی نیازمند اضافه کردن هنر است و او با این ترجمه شعر فارسی را غنی‌تر کرده است. او از زبان فارسی هیچ نمی‌دانست و کمک دوستانش و مطالعه شرح و تفسیرهای نیکلسن اقدام به ترجمه کرد.

وی ادامه داد: نمونه جالب دیگر ترجمه کلمن بارکس از اشعار مولاناست. او که به هیچ وجه با زبان فارسی آشنایی نداشت برای این ترجمه به هند می‌رود و با یک شیخ هندی دیدار می‌کند. او در نوشته‌هایش اشاره‌ای به آموزش و تعلیم به واسطه این شیخ هندی نکرده است. او آورده است این شیخ گفت برای چنین کارهایی باید خام‌ها پخته شوند بنابراین دستور پخت 4 غذای هندی را در این کتاب می‌آورم!

این فعال عرصه ترجمه گفت: متاسفانه بسیاری از اندیشه‌ها و تصاویری که از خیام و دیگر شاعران کهن ایرانی داریم متاثر از همین ترجمه‌های نادرست اروپایی‌هاست. من بعید می‌دانم ایرانی ها با متون شکسپیر چنین کاری کرده باشند.

مهشید نونهالی مترجم و محقق با محوریت موضوع ترجمه دایره‌‌المعارفها، در این نشست گفت: دایره‌المعارفها در هر کشور نشانگر فرهنگ، تمدن و پیشرفت هستند و هرمقدار کشوری در تولید علم پیشرو باشد، تعداد دایره‌اللمعارفهایی که در آن کشور نگاشته شود بیشتر است. در ایران تالیف دایره‌المعارف از دهه های اخیر آغاز شد و به دلیل نیازهای جامعه نگارش این دانشنامه‌ها رو به افزایش است.

مترجم کتاب "هنر معاصر در فرانسه" گفت: دایره‌المعارفها بنا به موضوع به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شوند. از نظر طول مطلب نیز دایره‌المعارفها را به دو دسته مختصر و مفصل تقسیم می‌کنند. درباره ایران و اسلام جا دارد فعالیتهای پژوهشی بسیاری در کشور انجام شود اما با توجه به حجم وسیع تولیدات در این زمینه نباید از ترجمه غافل بود.

ترجمه دایره‌المعارف تخصصی نیازمند مترجم متخصص است

وی گفت: در ترجمه دایره‌المعارف مانند هر ترجمه دیگری لازم است مترجم متن را دریابد و به زبان روشنی بیان کند. اگر دایره‌‌المعارف عمومی باشد طبیعتا ترجمه آن نیازمند طیف وسیعی از مترجمان است. اما در ترجمه متون دایره‌المعارفهای تخصصی به دلیل مفصل بودن مدخلها و تجزیه و تحلیلهای عمیق نیاز به مترجمین متخصص است تا با مطالب مطرح شده به خوبی آشنا باشند که در این بخش تعداد مترجمان کمتری نسبت به ترجمه یک دایره‌المعارف عمومی نیاز است.

نونهالی گفت: متن بازگردانی شده یک دایره‌المعارف باید یکدست باشد. مسئولیت یکدستی زبان دایره‌المعارف بر عهده ویراستار فنی کار است. این ویراستارها هستند که باید ترجمه را صورت یکدست و همسطح جمع‌آوری و مرتب کنند و مطلب را در قالب کلمات کمتری جا دهند.

ویراستاری فنی ترجمه دایر‌ة‌المعارف بسیار مهم است

این مترجم با اشاره به اهمیت و حساسیت فعالیت ویراستاران فنی در ترجمه دایره‌المعارفها گفت: در یکی از مقالاتی که مطالعه می‌کردم مطلبی درباره ابن رشد نوشته شده بود. ابن رشد در زبان فرانسوی "اوه روئه" تلفظ می‌شود. متاسفانه مترجمی که متن را به فارسی بازگردانده بود این واژه را با همان تلفظ فرانسوی در متن ترجمه شده آورده بود. نمونه دیگر متنی درباره بورخس نویسنده اسپانیایی بود که "بورج" تلفظ فرانسوی آن است و مترجم این نام را به همین صورت یعنی "برج " در برگردان فارسی آورده بود.

وی گفت:‌ متاسفانه همچنان اینگونه اشتباهات در کتابهای ترجمه شده دیده می‌شود. باید توجه داشت که بروز چنین اشکلاتی در ترجمه دایره‌‌المعارفها موجب بروز فجایع خواهد شد.

مترجم کتاب "تو خودت را دوست نداری" افزود: وقتی بحث ترجمه دایره‌المعارف مطرح می‌شود مترجمان باید تعداد کلمات و حجم زبان مبدا را در نظر داشته باشند. مترجم در این زمینه نباید براساس میل و نظر خود عمل کند و متن را افزایش یا کاهش دهد. اینگونه ترجمه‌ها باید براساس سیاستها و برنامه‌های از پیش تعیین شده انجام شود. گاهی بر سر چنین مسائلی میان مترجم و ویراستار تنش به وجود می‌آید.