آذربایجان شرقی؛ ویترینی از موزه های غنی

به گزارش خبرگزاری مهر از تبریز، این استان به دلیل برخورداری از پیشینه بسیار کهن تاریخی و فرهنگی و شهر تبریز نیز با داشتن پنج بار تجربه پایتختی در طول سلسله های مختلف، دارای آثار و بناهای تاریخی و موزه های غنی فراوانی است که هرکدام گوشه ای از تاریخ این بخش از سرزمین ایران را به نمایش گذاشته اند.

در اهمیت و غنای موزه های موجود در آذربایجان شرقی همین بس که این استان از نظر قدمت و تعدد موزه ها پس از تهران در جایگاه دوم کشور قرار دارد.

از 16 موزه موجود در آذربایجان شرقی، تبریز به تنهایی 11 موزه را در خود جای داده و دو موزه نیز در مراغه قرار دارد. شهرهای سراب، بناب و اهر نیز هرکدام یک موزه تخصصی دارند.

یادآور می شود، روزانه به طور متوسط ۱۰ هزار تن از موزه های آذربایجان شرقی دیدن می کنند که این رقم نسبت به سال گذشته 40 درصد افزایش داشته است البته پیش از معرفی موزه های آذربایجان شرقی گفتن این نکته ضروری است که اغلب بناهای موزه های یاد شده نیز از آثار تاریخی و دیدنی منطقه محسوب شده و پیشینه مفصلی دارند. به همین دلیل نیز سعی شده به تاریخچه بناها اشاره مختصری شده و بیشتر به خود موزه ها پرداخته شود.

موزه آذربایجان

تاریخچه ایجاد موزه شهر تبریز با عنوان «موزه آذربایجان» که از بزرگترین موزه های کشور نیز به شمار می آید به حدود ۵۰ سال قبل بازمی گردد. در آن سال ها تلاش های زیادی از جانب جمعی از فرهنگ دوستان این شهر برای راه اندازی یک موزه جامع در تبریز صورت گرفت تا این که این تلاش ها نتیجه داد و در اردیبهشت ماه ،۱۳۳۷ موزه آذربایجان بنیان گذاشته شد. ساختمان این موزه که در مرکز شهر تبریز قرار دارد براساس نقشه تنظیمی «آندره گدار» باستان شناس و معمار معروف فرانسوی ساخته شده است.

قبل از این تاریخ و تا زمان گشایش رسمی این موزه، ازدبیرستان نجات سابق تبریز به عنوان محل موقت نمایش اشیای تاریخی و باستانی استفاده می شده است. موزه آذربایجان دارای ۱۲ هزار اشیای فرهنگی و هنری و بیش از دو هزار و ۳۰۰ قطعه ثبت شده تاریخی است که از این نظر در جمع گنجینه های مهم و باارزش کشور جای گرفته است.

این موزه از سه تالار مجزا در سه طبقه تشکیل یافته است. طبقه زیرزمین به نمایشگاه دائمی آثار هنری اختصاص یافته و طبقه همکف، تمدن های پیش از اسلام از هزاره پنجم قبل از میلاد تا دوران ساسانی را به نمایش گذاشته است. طبقه فوقانی موزه نیز باستانشناسی ایران در دوران اسلامی را تا پایان عصر قاجار در خود جای داده است.

تالار سکه و مهرهای شاهان و فرمانروایان تاریخ ایران نیز در همین طبقه قرار داشته و آثاری از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوران قاجاری در آنها به چشم می خورد. از آثار بی نظیر و ارزشمند موجود دراین دوره می توان به موبندطلایی متعلق به هزاره نخست قبل از میلاد، جام طلای دوره هخامنشی ، بشقاب های زرین و سیمین دوره ساسانی ، قفل رمزی مربوط به اواخر قرن ششم هجری و مجموعه ای از چینی های دوران صفویه، اشاره کرد.

موزه (خانه) مشروطه

ساختمان این موزه از زیباترین خانه های تاریخی تبریز است. بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته کوچه قرار گرفته و مالک نخستین آن «حاج مهدی کوزه کنانی » بود. این خانه در جنگ های ۱۱ ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی که منجر به پیروزی مشروطه خواهان شد، ستاد فرماندهی و عملیات آزادی خواهان به شمار می رفت.

موزه مشروطیت در فضایی به مساحت ۱۳۰۰ مترمربع در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

در این موزه تمامی آثار و مدارک مربوط به مبارزات دوران مشروطیت به نمایش گذاشته شده است. لوازم شخصی سران انقلاب مشروطه همچون ستارخان، اسناد، فرمان ها و دستنوشته های مشروطه خواهان و نیز نیروهای دولتی در آن دوران، مطبوعات آزادیخواه دوران مشروطه و بسیاری از آثار دیگر در این مجموعه نگهداری می شود.

موزه قرآن کریم و کتابت

بنای مسجد شاه طهماسب صفوی معروف به مسجد صاحب الامر تبریز مکانی است که از آن به عنوان موزه قرآن کریم و کتابت استفاده می شود.

با توجه به قداست این بنا و به دنبال بازسازی و انجام تغییرات لازم در آن، مسجد صاحب الامر به موزه قرآن کریم و کتابت تبدیل شد.در این موزه مجموعه نفیسی از نسخ قرآن مجید مربوط به ادوار مختلف تاریخ و قطعات زیبایی از آثار خوشنویسان بنام ایران به نمایش گذاشته شده است.

علاوه برآن، نسخ خطی، انواع قلمدان های مینیاتوری ، ظروف چینی و سفالی مزین به آیات قرآنی و دیگر آثار و تصاویر بزرگان دینی نیز دراین موزه نگهداری می شود.

از ارزشمندترین اشیای موجود در موزه قرآن کریم و کتابت تبریز، یک صفحه از قرآن کریم منسوب به دستخط مبارک حضرت امام رضا (ع) است که بر روی تکه ای از پوست آهو نوشته شده است. از آثار مهم دیگر نیز می توان به کتیبه سنگی خط میخی دوره ایلامی ، کوچک ترین قرآن خطی مطلا که بدون استفاده از ذره بین قابل خواندن نیست، جام شفابخش و لباس قسم منقوش به کل آیات قرآن کریم، اشاره کرد.

موزه سنجش

ساختمان موزه سنجش مربوط به دوران قاجار درمحله تاریخی مقصودیه تبریز قرار دارد. این بنای بسیار زیبا در سال های اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده و از آن به عنوان موزه سنجش استفاده می شود.در این موزه انواع ابزار و ادوات مقیاس سنجش وزن، زمان، فاصله و مکان که در طول تاریخ مورد استفاده بشر قرار گرفته است نگهداری می شود.

دوربین ها و تلسکوپ های اولیه نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است. انواع ساعت های قدیمی و هنری ساخت کشورهای اروپایی، ترازوهای قدیمی از جمله نخستین ترازوی بیمارستانی سنجش وزن نوزاد و سایر ابزار سنجش قدیمی دیگر اشیایی است که در قسمت های مختلف موزه سنجش جای گرفته اند.

موزه قاجار تبریز

این موزه از جمله جدیدترین موزه های تبریز است که در عمارت امیرنظام گروسی در محله ششگلان این شهر جای گرفته است. این عمارت در زمان ناصرالدین شاه بنا شده و در طول حکومت شاهان قاجار والیان آذربایجان همچون امیرنظام گروسی، قائم مقام فراهانی و امیرکبیر در آن سکونت داشته اند.

این خانه در سال ۱۳۷۰ خریداری شده و پس از بازسازی در سال ۱۳۸۵ به عنوان موزه قاجار به بهره برداری رسید.این مجموعه با زیربنایی بالغ بر ۱۵۰۰ متر مربع ۱۱ تالار بزرگ را در خود جای داده است. طبقه زیرزمین موزه شامل تالار سنگ، تالار اسلحه، تالار رجال و فرامین و تالار معماری و شهرسازی است. طبقه نخست نیز تالارهای سکه، بافته، چینی، آبگینه، فلزات، موسیقی و خاتم را شامل می شود.

موزه قاجار تبریز مجموعه ای از آثار و اشیای تاریخی رجال، بزرگان، شاهان و شاهزادگان دوره قاجار را در خود جای داده است. از آنجایی که شهر تبریز در طول ۱۳۰ سال حکومت قاجار به عنوان سومین شهر مهم کشور و محل ولایتعهدی ایران به شمار می رفت آثار و اشیای مهم و ارزشمندی از این عصر در مورد شهر تبریز به جای مانده که به مرور زمان خریداری و به این مجموعه منتقل می شود.

موزه ارامنه تبریز

خلیفه گری ارامنه آذربایجان در سال 1345 شمسی در کنار کلیسای مریم مقدس، واقع در خیابان شریعتی تبریز، موزه ای به نام" موزه کلیساهای خلیفه گری ارامنه آذربایجان" تأسیس کرد. در این موزه آثار فرهنگی نفیس از قبیل کتب خطی، طومارها، فرمان ها، نشان ها، تابلوهای نقاشی، سکه ها، نگین ها، سلاح ها، عصاها، ظروف نقره ای، مسی، سفالی، چینی، بلورآلات، زیورآلات، پارچه های ترمه و زری و مجسمه ها و آثار چوبی منبت و خاتم کاری نگهداری می شود.

بعضی از اشیای این موزه از این نظر که با تاریخ و فرهنگ ارامنه پیوند می خورد، برای ارامنه از اهمیت زیادی برخوردار است؛ از جمله صندلی منبت کاری که در سال 1728 میلادی در ارمنستان برای اسقف اعظم کلیسای" آختامار" واقع در دریاچه وان، ساخته شد و طی حوادث سال های 1895 میلادی همراه عصای اسقف اعظم و ناقوس سوراخ سوراخ کلیسای مذکور به خلیفه گری تبریز منتقل شد. تاریخ ساخت این عصا سال 1825 میلادی و تاریخ ساخت ناقوس 1831 میلادی است.

تاج ها، نشان ها و صلیب های متعددی نیز در دوران وقوع این حوادث به تبریز انتقال یافت. شمعدان های بزرگ کلیساهای سن استپانوس و سن طاطاوس و زنگ بزرگ و در خاتم این کلیسا نیز به همین ترتیب به تبریز منتقل شد.

 این موزه در حال حاضر تعطیل است.

موزه محرم تبریز

موزهٔ محرم یکی از موزه‌های مردم‌شناسی شهر تبریز است که در محل خانهٔ صحتی در محلهٔ راسته‌کوچه قرار گرفته‌است.

این موزه به مطالعهٔ ابعاد عاشورا پرداخته و قدمت بنای آن به دورهٔ قاجاریان می‌رسد.

موزهٔ محرم در سه طبقه بوده و ۴۰۹ متر مربع مساحت دارد.

این بنا در اوایل دورهٔ پهلوی به‌عنوان حسینیه مورداستفاده قرار می‌گرفته‌است.

در حیاط موزه، نماد اسب حسین بن علی، در طبقهٔ اول، انواع پرچم، چراغ، شمع، طوق، علم و گهوارهٔ نذری و در طبقهٔ دوم، ابزار و نوشته‌های مربوط به سوگواری و تعزیه‌خوانی به نمایش درآمده‌است.

دراین موزه ، بخشی از نمادها ونشانه های نمادین مراسم وآیین های ماه محرم که در اقصی نقاط آذربایجان شرقی کاربرد دارند، به نمایش گذاشته شده است.

این موزه در انتهای راسته کوچه و جنب آتش نشانی واقع شده است.

سایت موزه عصر آهن تبریز

سایت موزه عصر آهن تبریز، محوطهٔ باستانی است که در شمال، شمال شرقی و شمال غربی مسجد کبود تبریز واقع شده‌ و شامل گورستان و آثار سفالی مربوط به عصر آهن است.

این محوطه طی خاکبرداری های سال 1376 بوسیله شرکتهای طرف قرارداد شهرداری تبریز شکل گرفته و طی همان سال با شناسائی آثار گورستان هزاره اول ق.م در عمق ۳۰ متری سطح زمین موضوع به اطلاع کارشناسان میراث فرنگی رسید که طی انجام بررسی های لازم قدمت این گورستان دست جمعی را به بیش از ۴۰۰۰ سال نسبت دادند.

پس از بازدیدها، گمانه زنی ها و کاوش به عنوان یک محوطه باستانی دارای آثار بویژه دوره آهن با شاخص اسکلتهایی مدفون همراه با سفالهای خاکستری و در مواردی نخودی و قرمز و اشیای فلزی شناخته شده است.

طی فصل اول کاوش، تعداد 38 گور، کاوش شد و یکی از گورها که دارای دو اسکلت (زن و مرد) به همراه اشیاء تدفینی بود، بلوک برداری شده و به موزه ملی آذربایجان انتقال یافت.

همهٔ اسکلت‌های کشف شده در این محل به صورت جنینی یا چمباته‌ای مدفون شده‌اند که جهت بدن و صورتشان متفاوت است. گور نوزادان بصورت ساده بوده و  گور نوجوانان در سازه‌های مربعی با دو ظرف سفالی همراه است.

کاخ موزه بلدیه تبریز(شهرداری)

این مجموعه نخستین موزه شهرداری کشور در ساختمان عمارت شهرداری و در ۸۰۰ متر مربع و با هزینه یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون ریال راه اندازی شده است.

در این موزه چراغ روشنایی قدیمی خیابانی و اداره ای-دستگاه آتش نشانی دستی -دستگاههای تایپ-ققنوس و زنگ قدیمی برج شهرداری تبریز-کلیدهای افتخاری اعطا شده شهر های مختلف-عکسهای قدیمی تبریزو هدایای مقام ها و شخصیت های خارجی به شهرداران، کتب خطی و آثار هنری استاد هریسی (خوشنویس)، اسناد اداری و مالی، کاپ های قهرمانی باشگاه شهرداری تبریز، چینی آلات، سفرنامه های نوشته شده درباره تبریز، تجهیزات، امکانات و اسناد مربوطه به «شهر نخستین ها»در معرض دید قرار گرفته است.

این ساختمان دارای یک برج ساعت چهار صفحه ای است که با طنین موزون زنگ هایش هر ۱۵دقیقه یک بار گذشت زمان را به مردم تبریز یادآوری می کند، ارتفاع این برج حدود 5.30 متر و نمای خارجی تالار شهرداری تبریز از سنگ تراشیده است و نقشه ساختمان آن با نمونه ساختمان های کشور آلمان قبل از جنگ جهانی دوم که با طرح یک عقاب در حال پرواز ساخته شد، مطابقت دارد، این بنا در وسط شهر تبریز و در میدانی موسوم به میدان ساعت واقع است.

موزه تاریخ طبیعی

این موزه پیکره های تاکسیدرمی جانوران و حیوانات گوناگون مربوط به مناطق مختلف کشور به ویژه منطقه آذربایجان جمع آوری و به صورت علمی ضدعفونی و آرایش شده و در ویترین های مخصوص به نمایش گذاشته شده اند.

همچنین این موزه پیکره های کامل انواع پرندگان، چرندگان، خزندگان، حشرات و سایر جانوران اهلی و وحشی که برخی از آنها از انواع نادر حیات وحش است را در معرض تماشای علاقمندان قرار می دهد و با کمک نقاشی و دکوراسیون، محیط زندگی و نحوه زندگی آن ها را برای بازدید کنندگان ترسیم می نماید.

این موزه در بزرگراه آزادی و نرسیده به پارک طوبی واقع شده است.

 موزه ادبی استاد شهریار

موزه ادبی استاد شهریار، یادگاری به جای مانده از ستاره پرفروغ شعر و ادب ایران استاد محمدحسین شهریار است که در محله مقصودیه از دیگر محلات قدیمی تبریز قرار دارد. بنای این موزه سال ها محل زندگی و تراوشات ذهنی استاد شهریار بوده و گرچه از نظر معماری ویژگی خاصی ندارد اما از لحاظ معنوی مکانی ارزشمند در تاریخ ادبیات کشور محسوب می شود.این خانه در سال های پس از وفات استاد از سوی شهرداری تبریز خریداری شده و هم اکنون زیر نظر این نهاد اداره می شود. منزل استاد شهریار در زیربنایی بالغ بر ۲۵۰ متر و مساحتی حدود ۲۴۱ متر در ۲ طبقه ساخته شده است.

بیش از ۵۰۰ قطعه از آثار و نیز وسایل شخصی شهریار شامل: کتاب، دستخط و انواع یادبودها و هدایای داخلی و خارجی به همراه لوازم زندگی این گوهر تابناک ادبیات و شعر ترکی و فارسی در موزه فوق به نمایش گذاشته شده است.

موزه و نمایشگاه زنده سفال

موزه زنده سفال تبریز از دیگر گنجینه های تاریخی این شهر محسوب می شود که در خیابان دارایی جدید (محله شکلی) جای گرفته است.

موزه سفال از ۵ بخش تشکیل یافته است که نمایشگاه دائمی از آثار استادان برجسته سفالگری همچون عباس و احمد قابچی، استاد فریده تطهیری مقدم و نیز دیگر هنرمندان سفالگر با خاک سفید در آن به نمایش گذاشته شده است.علت نامگذاری «موزه زنده» بر این مجموعه بدین دلیل است که این مکان همچنان به عنوان مرکز هنر سفالگری تبریز تمامی مراحل ساخت آثار هنری سفال در آن به صورت زنده به نمایش گذاشته می شود.

موزه ایلخانی مراغه

ساختمان موزه تخصصی ایلخانی مراغه در جوار آرامگاه «اوحدی مراغه ای» از شاعران بنام قرن۷ و ۸ هجری قرار گرفته است. این محل در سال۱۳۶۳ مقارن با تشکیل سازمان میراث فرهنگی به موزه مقدماتی مراغه تبدیل شد اما از سال۱۳۷۵ با بررسی نقشی که مراغه در دوران حکومت ایلخانان داشته به موزه تخصصی ایلخانی تغییر نام یافت.

مراغه در دوران حکومت ایلخانان مغول به عنوان نخستین پایتخت این سلسله انتخاب شده و مرکز ثقل کشور در آن دوران محسوب می شد.موزه تخصصی ایلخانی مراغه به منظور معرفی این دوره خاص از تاریخ کشور که گستره آن از هرات تا فرات بوده راه اندازی شده است. در این مکان با تمرکز و انتقال صدها اثر برجسته و گردآوری مجموعه ای نسبتاً کامل از اشیای مختلف همچون سکه، فلز، سفال، کاشی، سلاح، ظروف و کتب یکی از مهمترین مراکز پژوهشی دوره ایلخانی به شمار می آید.

موزه سنگ نگاره های مراغه

موزه باستان شناسی سنگ نگاره های مراغه درمقبره «آقالار» به مکانی زیارتی- تاریخی تبدیل شده است. این مکان آرامگاه میرعبدالفتاح موسوی مراغی، شاعر و عارف نامی دوره زندیه بوده که بنای آن در سال۱۲۴۷ هجری به طور کامل مرمت و بازسازی شده است.

مقبره آقالار پس از آن سال ها به محل دفن بزرگان، عرفا و شیوخ مراغه تبدیل شده و به همین دلیل به مقبره «آقالار» (بزرگان) شهرت یافته است.این مجموعه در سال۱۳۸۱ پس از مرمت به موزه سنگ نگاره ها تبدیل شده و آثار نفیسی از سنگ نگاره های تاریخی از جمله سنگ مزارهای کهن و قدیمی را در خود جای داده است.

موزه مردم شناسی جنوب سهند

موزه مردم شناسی منطقه جنوب سهند در مسیر معرفی و شناساندن جلوه های مختلف زندگی و عناصر اجتماعی و فرهنگی این منطقه از نگاه مردم شناسی در شهرستان بناب تأسیس یافته است.

این موزه درمحل حمام قدیمی مهرآباد بناب مربوط به دوران صفویه در فضایی به مساحت ۳۵۰ مترمربع بنا شده است. هدف از راه اندازی این مجموعه به عنوان نخستین موزه مردم شناسی منطقه، ایجاد یک مرکز علمی و تحقیقاتی در چارچوب رسالت سازمان میراث فرهنگی عنوان شده است. در موزه یاد شده مجموعه آثار و اشیایی همچون ابزار کشاورزی، آلات موسیقی، صنایع نساجی، روشنایی، زیورآلات، پوشاک، طب سنتی و سایر لوازم زندگی مردم مناطق بناب، هشترود، عجب شیر، مراغه و ملکان به نمایش گذاشته شده است.

موزه عشایر آذربایجان - سراب

موزه عشایر سراب در محل حمام قدیمی جلال از آثار دوران قاجار در این شهرستان واقع شده است. مساحت مجموعه یادشده ۶۵۰ مترمربع است که تمامی عناصر و جلوه های مربوط به زندگی عشایر آذربایجان در آن به نمایش گذاشته شده اند.

ابزار موسیقی عشایر آذربایجان، پوشاک، زیورآلات، مسکن، نان پزی، نوشته ها، نقاشی ها و عکس های مختلف از جلوه های فرهنگی عشایر منطقه ازجمله آثار به نمایش گذاشته شده در موزه عشایر سراب است.این موزه از بخش های مختلفی مانند بخش اطلاع رسانی، کتابخانه تخصصی عشایر، فضای مرتع و چوپان، فرآوری سنتی و بومی لبنیات و فرآوری پشم و دست بافت های عشایری تشکیل یافته است.

موزه ادب و عرفان اهر

بنای آرامگاه «شیخ شهاب الدین محمود اهری» از عارفان به نام قرن ششم هجری مکانی است که موزه ادب و عرفان شهرستان اهر در آن قرار گرفته است.

ساختمان بنا شامل خانقاه، مسجد، مناره ها و غرفه های متعدد است. تاریخ بنا به زمان شاه عباس اول منتسب بوده گرچه قسمت هایی از آن مربوط به معماری دوره ایلخانی است.

مجموعه شیخ شهاب، پس از مرمت در سال ۱۳۷۴ به موزه ادب وعرفان تبدیل شد.

این موزه دارای سه بخش بوده که در سالن اول، کتاب های خطی و نوشته های مختلفی از دوره صفویه تا قاجار به نمایش گذاشته شده است.در سالن دوم موزه فوق هم ابزار و آثار متعددی مربوط به عارفان همچون کشکول های چوبی و سفالی و فلزی، تبرزین های طلاکوب و درب های چوبی پاشنه گردان و... در معرض دید عموم قرارگرفته است.

در سالن سوم موزه ادب و عرفان قطعه های خطی از خطاطان درویش معروف یادآور می شود، به غیر از موزه های فرهنگی - تاریخی یادشده چند موزه تخصصی و علمی دیگر در سطح استان وجوددارد که از سوی سازمان ها و ارگان های مختلف راه اندازی شده است.در این میان موزه حیات وحش سازمان محیط زیست و نیز موزه باستان شناسی دانشگاه تبریز، از مهمترین اماکن یادشده هستند که محیطی علمی برای تحقیق و پژوهش در حوزه های یادشده به شمار می آیند.