کوتاهترین نامه و بلندترین حکمت نهج البلاغه/ دعا در نهج‌البلاغه

حجت الاسلام حسن رضا رضایی پژوهشگر دینی و نویسنده کتاب "شگفتیهای پزشکی در نهج البلاغه" در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با ویژگیهای نهج البلاغه اظهار داشت: کوتاه ترین نامه نهج البلاغه، نامه 79 است که به فرماندهان لشکر نوشته شده است، طولانی ترین حکمت، حکمت شماره 147 است که خطاب به کمیل بن زیاد نخعی نوشته شده است. کوتاه ترین حکمت 187 است که درباره کوچ کردن از دنیا نوشته شده است. نهج‌البلاغه توسط سید ابوالحسن محمدبن حسین الطاهر المناقب مشهور به سید رضی در سال 400 هجری قمری گردآوری جمع‌آوری شده است. در نهج البلاغه نام قرآن 41 مرتبه تکرار شده است.

وی افزود: امروزه برای شخصیت شناسی در جوامع علمی به منظور آشنایی با شخصیت افراد از چند راهکار استفاده می شود. یکی از این راهکارها زبان و کلام افراد، راهکار دیگر قلم و دیگری محتوای قلم و همچنین محبوبیت است . شاخصه های جاذبه یا دافعه افراد نیز مهم است که برای مثال در زمینه عدالت و حق گویی حضرت علی(ع) این موضوع بعنوان یکی از شاخصه های شخصیتی وی مطرح می شود .

حجت الاسلام رضایی در رابطه با عوامل وابسته به اهمیت یک کتاب اظهار داشت: برای شناخت کتاب باید شخصیت نویسنده آن را بررسی کنیم. موضوع کتاب برای هر گروه که بدنبال موضوعات خاصی هستند حائز اهمیت است؛ بعنوان مثال برای کسانی که اهل دل هستند موضوع عرفانی، کسانی که اهل عقل هستند موضوع عرفانی و کلامی حائز اهمیت و است و برای کسانی که اهل قرآن هستند موضوعات قرآنی و تفسیری حائز اهمیت است. از دیگر موارد اهمیت کتاب به قلم و سبک نگارش انتخاب شده برای کتاب بستگی دارد. محتوای کتاب نیز از دیگر موارد اهمیت کتاب است. از تمام موارد گفته شده می توان نتیجه گرفت که نهج البلاغه امام علی (ع) جامع موارد فوق است. کتابی به نام نهج البلاغه را از نظر نویسنده، قلم، موضوع و متحوای کتاب باید نام جامعیت برآن گذاشت. هیچ کتابی در عالم دارای جمع این چهار ویژگی نیست و به طور قطع تناقضی در ان وجود دارد.

نویسنده بی همتای نهج البلاغه

این پژوهشگر دینی یادآور شد: نویسنده یا گوینده نهج البلاغه شخصی بی همتا در تاریخ است، کسی که تولدش در کعبه بوده، بی همتا بوده، پیشتر هیچ کس نام علی نداشته است. یک نویسنده مسیحی گفته است چه می شد خداوند در هرعصری برای ما یک علی می فرستاد.

وی افزود: اگر کل نهج البلاغه را با تمام خطبه ها، نامه ها و حکمتها بررسی کنیم تنها به یک مفهوم هدایت گری بشر به سعادت و کمال است، تمام مسائل علمی، سیاسی و مدیریتی در راستای هدایتگری بشر برای دستیابی به سعادت و کمال آمده است. در قلم نهج البلاغه به اعتراف ادیبان و لغویون از فصیح ترین لغت عرب استفاده شده است. بهترین واژه گزینی در نهج البلاغه صورت گرفته است. انتخاب واژگان آن نوعی اعجاز و شگفتی است. امیرالمؤمنین پایه‌گار علم نحو بود، از این رو کلمات نهج البلاغه براساس لغت فصیح عرب تنظیم شده است که ابن ابی الحدید دانشمند اهل سنت نهج البلاغه را معجزه توصیف می کند.

تازگی نهج البلاغه پس از 1400 سال

حجت الاسلام حسن رضا رضایی با تأکید بر اینکه محتوای کتاب نهج البلاغه باید براساس چند مسئله بررسی شود گفت: نهج البلاغه باید در بافت زمانی 1400 سال گذشته بررسی شود. به این معنا که نهج البلاغه ای که اکنون در دست ما است، 1400 سال قبل گفته شده بنابراین ما باید فرهنگ ، دانش و علوم آن زمان را بررسی کنیم تا نهج‌البلاغه را بهتر بفهمیم، آیا مردم آن زمان چنین فرهنگ، علوم و دانشی داشتند که نهج‌البلاغه نوشته شد. با مطالعه تاریخ، فرهنگ و اشعار اعراب متوجه می شویم که مردم آن زمان چنین آشنایی با چنین محتوایی نداشته اند. از این نگاه می توان نهج‌البلاغه را دارای اعجاز و شگفتی بیان کرد. با وجوی که 1400 سال پیش نوشته شده هنوز تازه است و برای همه تازگی دارد. درحالی که فکر، دانش و ادبیات طی این سالها رشد قابل توجهی داشته اما نهج‌البلاغه هنوز کهنه نشده و حیات دارد.

این پژوهشگر دینی گفت: امیرالمؤمنین در حکمت شماره هشت نهج‌البلاغه می فرمایند: اعجبوا لهذا الانسان ینظر بشحم ، و یتکلم بلحم ، و یسمع بعظم ، و یتنفس من خرم. ( من تعجب کنید از این انسان که با یک قطعه پی می بیند [5] با قطعه گوشتی سخن می گوید . و با استخوانی می شنود و از شکافی نفس می کشد [و این کارهای بزرگ و حیاتیرا با این وسائل کوچک انجام می دهد] . ابن ابی الحدید به این سخن امام علی(ع) خرده می گیرد و می گوید شاید اشتباه بیان شده باشد. اما امروز علوم پزشکی نشان می دهد که انسان با سه استخوان ریزی که در گوش وی وجود دارد می شنود. اگر امام علی علمی بالاتر از عرف زمانه نداشت، چرا محتوا و معارف نهج‌البلاغه اعجاب انگیز است. کلام امام علی که در نهج‌البلاغه به رشته تحریر در آمده ریشه در عرف زمان ندارد، بلکه ریشه در وحی الهامی دارد.

تولید علم در نهج البلاغه

حجت الاسلام حسن رضا رضایی با تأکید بر اینکه یکی از دغدغه های مهم مقام معظم رهبر جدی گرفتن مسئله تولید علم است گفت: می توانیم یکی از منابع تولید علم را نهج البلاغه بدانیم. نهج‌البلاغه منبعی برای تئوری پردازی و نظریه پردازی است. چرا ما مسلمانان نمی توانیم نظریه پردازی خود را تقویت کنیم؟ برای مثال نظریه پردازی که در غرب انجام می دهند بیش از 100 سال بعنوان یک فرضیه مطرح بوده و در نهایت رد می شود، آنها به این فرضیه احترام می گذارند . دانشمندان و اندیشمندان مسلمان با منابعی چون نهج البلاغه باید در تولید علم و نظریه پردازی نقشی برعهده بگیرند.

ویژگیهای مورد غفلت نهج‌البلاغه

وی تصریح کرد: ما از بسیاری ویژگیهای نهج البلاغه غافل هستیم، اما باید بیشتر به آن بپردازیم و در سطح بین المللی بیشتر آنها را معرفی و مطرح کنیم. اگر بتوانیم نهج البلاغه را به خوبی معرفی کنیم به طور قطع در قلوب مردم جهان اعم از مسلمان و غیر مسلمان جای خود را باز می کنند.

رضایی گفت: برخی مطالب نهج البلاغه مورد غفلت قرار گرفته و ضروری است  طلاب و دانشجویان پایانه نامه های خود را بر این محور ارائه کنند تا حق مطلب ادا شود. نهج‌البلاغه حدیث امام علی است و به نوعی تفسیر قرآن مقدس است. با مطالعه نهج‌البلاغه در می یابیم که برخی مواردی که در قرآن اشاره شده و به صورت متشابه بیان شده با مراجعه به نهج البلاغه توصیف و تفسیر آن را در می یابیم می توانیم نهج البلاغه را به نوعی توضیح و تفسیر قرآن بدانیم .استفاده از تشبیهات در نهج البلاغه بسیار تأثیرگذار است، امروزه در بحث زبان شناسی برای تأثیرگذاری روی اذهان مردم از تشبیه استفاده می شود چرا که عنصر تشبیه زیباترین تأثیرگذاری را در ادبیات دارد. به جرأت می توان گفت در تمام خطبه ها و نامه ها از تشبیه استفاده شده است اما متأسفانه این عرصه مورد کم توجهی قرار گرفته است.

وی استفاده از تمثیل، کنایه و قرینه ها را از جمله موارد  دانست که باید در نهج البلاغه مورد توجه قرار گیرند و گفت: قرآن مقدس ما هم از تشبیه استفاده کرده است تا مطالب وحیانی را به مردم برساند. انسان خاکی مسائل حسی و مأنوس را بهتر می پذیرد. امیرالمؤمنین مطالب عقلی، معقولی و غیبی را به زبان تمثیل و تشبیه که مردم با آن مأنوس هستند.

واقع گرایی و دوری از خرافه

وی همچنین اظهار داشت: از ابتدا تا انتهای نهج البلاغه هیچ مطلب خرافی مشاهده نمی کنیم. مگر به چند علت، اینکه فهم ما از نهج البلاغه مشکل است، یعنی هنوز به آن درجه از فهم برای درک و تفسیر نهج البلاغه نرسیده ایم. یا اینکه نهج البلاغه در زمان خاصی برای قشر خاصی مطرح شده و تمام موارد آن را نمی توان عمومیت داد. اینکه اگر مطالبی از نهج البلاغه با علم در تعارض باشد، یا در مقدمات علمی مشکل داریم یا در مقدمات تفسیر نهج البلاغه.
 
علوم طبیعی در نهج البلاغه

نویسنده کتاب " شگفتیهای پزشکی نهج البلاغه" گفت: با بررسی ضمنی مشخص شده نهج البلاغه دارای علوم تجربی و انسانی است. در این زمینه آثاری منتشر شده که در میان آنها می توان به دانشنامه امام علی(ع) اشاره کرد که توسط انتشارات فرهنگ و اندیشه منتشر شده است. آثار دیگری در این رابطه منتشر شده اما به نظر می رسد جا برای کار بسیار است. هنوز هم می توان کارهای بسیاری در زمینه علوم طبیعی نهج البلاغه انجام داد. در نهج البلاغه مسئله اقتصادی، حکومت، روانشناسی، مدیریت و علمی کم نیست. اگر بتوانیم این علوم را از نهج البلاغه استخراج کنیم هم کمک بزرگی به مسئله تولید علم اسلامی و هم کمکی به معرفی نهج البلاغه کرده ایم.

حجت الاسلام رضایی گفت: دانش حیوان شناسی آن هم برای 1400 سال پیش اعجاز آمیز است. بیان مسائلی درباره نوع غذا بر طبع انسان، نجوم و فیزیک بسیار قابل توجه است. امام علی (ع) برای قضاوت میان مردم از علوم و روانشناسی استفاده کرده است.

اهمیت دعا در نهج البلاغه

وی اضافه کرد: در نهج البلاغه به دعا اهمیت داده شده است . دعاهای اما علی(ع) هم از روی حکمت و تدبیر بیان شده است. در حکمت 472 امام علی فرمود: خدایا از ابرهای رام ما را سیراب کن نه از ابرهای سرکش. این جمله هم دعا برای طلب کردن از خدا و هم درخواست نعمت خدایی و هم دارای نکته علمی است. به این معنا که هر ابری را برای ما نفرست، ابرهای طوفان زا، ابرهایی که باران سریع داشته باشد و زمین نتواند از آن استفاده کند از جمله ابرهای سرکش هستند.

رضایی گفت: زیبایی نهج البلاغه در چند بعدی بودن کلمات آن است. می توان از یک کلام چند علم را استخراج کرد.