مساجد؛ معرف تاریخ توسعه هنر و معماری اسلامی

محققان برجسته معماری اسلامی، اهتمام به  این معماری را زمینه ای برای شناخت امتهای مختلف، فرهنگها و تمدنهای آنها  شمار می آوردند تا به واسطه آن عادات و احوال آنها را دریابند. بنابراین بررسی معماری یک مکان خاص به ویژه معماری اسلامی نشانگر رشد و شکوفایی آن محسوب می شود.

 

اگرچه معماری اسلامی در مساجد، مدارس، خانقاهها، حمامها، قصرهای پادشاهان، ساختمانهای اداری و اماکن دیگر به کار برده می شد، اما از برجسته ترین هنرهای اسلامی که در روحیه افراد تأثیر فراوانی داشت، معماری مساجد بود که برای خدمت رسانی به دین آن را توسعه دادند.

 

بنابراین ساخت مسجد از زمان حضرت محمد (ص) همزمان با هجرت او آغاز شد که بدون تزئینات خاص با شاخه های نخل ساخته شد. سپس مساجدی در بصره، کوفه و مصر ساخته شد که آنها نیز بدون محراب، منبر و گلدسته بودند.

 

مسلمانان در عصرهای اسلامی از کلمه مسجد برای محل عبادت استفاده کردند، چرا که مسجد محل سجده و عبادت بود. با افزایش مسلمانان و فتوحات مختلف آنها مسلمانان نیازمند تجمع بودند تا مسائل مختلف و خاص را در مکانی بررسی کنند. از این رو مساجد بهترین مکان بود و مساجد به صفت جامع موصوف شد یعنی مکان اجتماع مردم که اینک نیز به مسجد بزرگ، مسجد جامع، گفته می شود.

 

در دوران خلفای راشدین ساخت مساجد زیبا در کنار قصرهای مجلل به وسیله معاویه مؤسس دولت اموی آغاز شد . کاری که حضرت محمد از آن دوری می جست خلفای راشدین سعی در انجام آن داشتند تا از معابد ادیان دیگر و از قصرهای بیزانس کمتر نباشند. از این رو با نقشهای بسیار زیبا و تزئینات خاص به تزئین مساجد پرداختند و کاشیکاری و تزئینات را در قبه، دیوارها، ستونها، محراب، مناره، منبر افزایش دادند .

 

استفاده از عناصر زیبایی و هنرهای ساسانی یعنی بهره گیری از اشکال هندسی مربع، مثلث و دایره بود که سقفها و دیوارها را با آن تزئین می کردند. مسلمانان برای گسترش تزئینات از خطوط عربی و آیات قرآنی نیز بهره می گرفتند. حتی آیات قرآن را با نقشهای برجسته، رنگی یا آب طلا می نوشتند و بالای محراب و دیوارهای اطراف آن و در قبه ها قرار می دادند. همچنین در زمان عمر بن خطاب دستور داد تا لامپها و چراغهایی به مسجد النبی آویخته و آن را مفروش کنند.

 

نقشه مساجد نیز در ایران و عراق مربع در مصر، شام و شمال آفریقا به شکل مستطیل بود، چرا که کشورهای غرب جهان اسلام به شیوه کلیساهای بزرگ مسیحی و یا آتشکده ها به شکل مستطیل ساخته می شد.

 

این در حالی است که در معماری اسلامی به بخشهای داخلی مساجد توجه می شد و بر سقف، دیوارها، ستونها، قبله، محراب، بخش داخلی قبه، منبر تزئینات خاصی انجام می دادند و در بخشهای خارجی به دیوارها، حیاط، ایوان، شبستان و وضوخانه توجه می شد.
 
بنابراین معماری مساجد از رونق خاصی برخوردار شد. یعنی زمینه هایی برای پیشرفت معماری اسلامی را فراهم کرد تا جاییکه مساجدی که در همه جای دنیا ساخته می شد، از تزئینات اسلامی بهره می گرفت. در واقع زیبایی ساخت مساجد و تمرکز بر عناصر هنری و زیبایی آن و تصاویری که دارای ابعاد مختلف روحی و معنوی بودند، مهارت هنرمندان مسلمان را به تصویر می کشید.

 

بنابراین استقبال مسلمانان از معماری در مساجد که بخشی از ثروت تمدن و فرهنگ آنها محسوب می شود، مایه مباهات مردم آن کشور به شمار می رفت، به گونه ای که مساجد به عنوان معرفی تاریخ توسعه هنرهای اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.