به گزارش خبرنگار مهر، نخل، درخت خرماست اما در اصطلاح مراسم سوگواری محرم، به وسیله ای بزرگ و اتاقکی تابوت مانند گفته می شود که با پوشش سیاه و انواع شال های رنگارنگ، آیینه، چراغ و... آراسته می شود و به عنوان سمبل تابوت سید الشهدا (ع) در روز عاشورا در حسینیه ها و تکیه ها آن را بلند می کنند و به محل اجرای تعزیه می برند و با چندین بار گرداندن در کوچه ها و محله ها با ندای یا محمد (ص)، یا فاطمه(س)، یا علی (ع)، یا حسن (ع) و یا حسین (ع) آن را با احترام بر زمین می گذارند.
نخل بندی، نخل آرایی، نخل گردانی از اصطلاح های این سنت مذهبی است و در هند رواج بیشتری دارد، عموما مردم شهرها برای نخل، قداست خاصی قائلند و بلند کردن آن را طی مراسم سنتی و ویژه ای انجام می دهند.
ثبت مراسم نخل گردانی شاهرود در فهرست آثار ملی
از قدیم رسم است نخل گردانی در شاهرود که در سالهای اخیرا در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است روز یازدهم محرم انجام می شود، نخل شب دهم محرم با لباس هایی که مردم نذر کرده اند تزئین می شود.
نخل شاهرود با 9 تیر اصلی، از زمان ساخت به محلات و فامیل های خاصی اختصاص داشت و در طی سالیان گذشته نیز هنگام نخل گردانی افراد منسوب به همان محله یا فامیل، در زیر چوب های تیر متعلق به خود قرار می گیرند و با هماهنگی خاصی اقدام به نخل گردانی می کنند.
پارچه های مشکی، قرمز و سبز، نشانه عزا، خون و شهادت سالار شهیدان
مسجد "پای نخل" و "تکیه بازار" شاهرود که از مساجد و تکایای قدیمی و سنتی برگزار کننده این آئین هستند وظیفه نگهداری و تزیین نخل با پارچه های مشکی، قرمز و سبز که نشانه عزا، خون و شهادت سالار شهیدان است را بر عهده دارند.
وسایل تشکیل دهنده تزیین نخل نیز موروثی بوده که هر تکه آن را مردم نذر کرده اند و در طول سال در خانه های افراد یا ورثه های آن ها نگهداری می شود و برای بستن و تزئین نخل در این روز می آورند و پس از ختم مراسم مجددا آن ها را به خانه برده و در جای امنی تا سال بعد نگهداری می کنند.
مسجد موسی بن جعفر (ع) یا "پای نخل"
مسجدی در نزدیکی تکیه بازار شاهرود است که نام مبارک حضرت موسی بن جعفر (ع) بر آن نهاده شده و درست روبه روی آن جایگاهی است که نخل محرم در ایام سال در آن مکان مستقر است، به همین مناسبت به این مسجد، مسجد "پای نخل" شاهرود نیز می گویند.
شب عاشورا به غیر از آشپزی در مسجد برای اطعام عزاداران حسینی، دیگ کوچکتری هم کنار نخل به عنوان تیمن و تبرک از بهترین مواد غذایی تهیه می کنند و نخل آرا و همکارانش مشغول بستن و تزئین نخل می شوند.
می گویند سابقه این نخل به صد و هشتاد سال قبل می رسد و بنا به دستور و رفتار قدیمی ها که سفارش می کردند مبادا کوتاهی کنید در این روز جوانان می آیند و حدود ساعت پنج بعد از ظهر نخل را به نام حضرت ابا عبد الله الحسین (ع) حرکت می دهند و می برند و در جای خودش بر زمین می گذارند تا سال آینده که دوباره در همین روز این مراسم تکرار شود.
یازدهم محرم و مراسم نخل گردانی در شاهرود
روز یازدهم محرم همانند دیگر روزها دسته های سینه زنی، زنجیر زنی در ادامه عزاداری دهه عاشورا در سطح شهر و حومه ادامه دارد. از اشعار سینه زنی که در این روز و هنگام نخل گردانی در شاهرود با شور و هیجان خوانده می شود بدین قرار است:
این قافله کرب و بلا را، یا باب الحوائج یا باب الحوائج
سقا تو بودی آل عبار را، یا باب الحوائج یا باب الحوائج
***
چه کربلاست امروز چه پر بلاست امروز
سر حسین مظلوم از تن جداست امروز
***
چه کربلاست امروز چه پر بلاست امروز
سر حسین مظلوم به نیزه هاست امروز
***
چه کربلاست امروز چه پر بلاست امروز
دست رشید عباس از تن جداست امروز
***
گل های باغ مصطفی واویلا پرپر شده در کربلا واویلا
***
یگانه گل زینب حسین جان کفنت کو؟
تویی محرم زینب حسین جان کفنت کو؟
***
خواهر، زینت، من عازم میدانم جان تو و طفلانم
گردم، کشته اندر ره جانانم اندر کف عدوانم
جامه، کهنه، آور به برم پوشم ای خواهر گریانم
آخرین منزل دسته ها در تکیه زنجیری است که پس از ورود و اقامه عزاداری مجلس را ختم و ده مرتبه " یا الله " گفتن و سوگواران به محل مسجد، تکیه یا هیئت خود می روند و پس از اقامه نماز ظهر و عصر اطعام می شوند.
بعد از ظهر کم کم مردم از اطراف و اکناف و روستاهای حومه، در کوچه و خیابان ها تجمع کرده و به عزاداری می پردازند، دسته ها و هیئت های مذهبی با حمل توغ هایی که روز پنجم در تکایا و مساجد مستقر کرده بودند همراه با کلیه تجهیزات به خیابان می آورند تا پیشاپیش نخل حرکت داده شوند.
تا زمانی که سنج زده نشده، نه نخل حرکت می کند، نه کسانی که زیر نخل را گرفته اند و نه نخل را در جای خود قرار می دهند، حرکت نخل همراه با نواختن سنج و زنگ است.
هیئت باغزندان عصر به صورت دسته حرکت کرده، نخست وارد تکیه بازار شده و به عزاداری مشغول می شوند، پس از آن برای کمک در برداشتن نخل به سمت مسجد موسی بن جعفر (ع) می روند.
زمان موعود که فرا رسید گروهی از شاهرودی ها و گروهی از باغ زندانی ها زیر نخل و امتداد ستون های چوبی افقی نخل قرار می گیرند. پس از دستور و راهنمایی مسئولین مربوطه و نواختن سنج، آرام آرام نخل را با غریو "علی علی علی ، یا ... علی ، یا علی (ع) " از جایگاهش حرکت داده و بر دوش می کشند.
شیون و فریاد یا حسین، یا حسین (ع) به آسمان بلند می شود و شیپورچیان و سنج زنان آهنگی حماسی و باهیجان می نوازند به طوری که نبرد و روز واقعه سال 61 هجری قمری را در ذهن تداعی می کند.
دسته محتشم پیشاپیش دسته به طور معمول حرکت می کند، به دنبال آن دسته های سینه زنی و زنجیر زنی در حرکتند، عماری ها، نعش ها، ذوالجناح ها، بیرق و علم ها همراه با شرکت یکپارچه هزاران نفر مردم عزادار امام حسین (ع) تجهیزاتی است که شکوه و عظمت خاصی در این روز تاریخی به شهر شاهرود می دهد که کم نظیر است.
همزمان، میاندار دسته باغزندان، نوحه مخصوص "علی یا علی" را اجرا می کند و مردم یکپارچه به سر و سینه می زنند و با آهنگی موزون چهار مرتبه جواب می دهند" علی یا علی، علی یا علی – علی یا علی، علی یا علی" .
عزاداران حسینی بر طبق سنت قدیم نخل را با شکوه و جلال خاصی به دوش گرفته و در حالی که سه نخل گردان هم در داخل هم بالای نخل هستند، نخل بران باغزندان و شاهرودی را هدایت می کنند.
در قدیم، مزار عمومی شاهرود در انتهای خیابان شهید صدوقی "مزار" در دامنه کوهستان بود که اکنون به علت توسعه شهر و ازدیاد جمعیت تبدیل به پارک شده ولی هنوز آثاری از آن مثل مزار برخی عالمان مانند "آیت الله سبزواری" و "مرحوم حاج شیخ عباس روحانی بسطامی" به جا مانده است.
وقتی نخل به مزار آورده شد، با نواختن سنج، آهسته آهسته آن را بر زمین می گذارند و نوحه خوان چند نوحه می خواند و مردم سینه می زنند، سپس واعظ یا امام جمعه وقت شاهرود، در راستای فلسفه عاشورا و مسائل روز سخنرانی کرده و مصیبت می خواند.
در ادامه این مراسم، حدیث شریف کساء یا نوحه سینه زنی پنج تن آل عبا(ع) را می خوانند و همه مردم به یاد جانبازی های سید الشهداء (ع) سینه می زنند و دم داده و مصرع آخر را تکرار می کنند.
حدیث شریف کساء یا نوحه پنج تن آل عبا طوطی شکر خواره دل منقار سخن وا کن
در این چمن بزم عزا هنگامه ای بر پا کن از پنج تن آل عبا یک نوحه ای انشاء کن
زین حدیث فرخنده ما را چه نجات آمد
از اهالی مجلس بانگ صلوات آمد
فرموده چنین خیر النساء یک روزی که پیغمبر شد وارد این حجره من آن شاه ملک لشکر
فرموده بیاور برمن ای فاطمه اطهر بنگر به وجود من این ضعف نهانی را
بر پیکر من پوشان آن برد یمانی را
چون زینت اندام نمود آن کساء رحمت را
در زیر کساء یمنی دریافت رحمت را از خفتن در زیر کساء بنگر تو علامت را
ناگه ز در خانه آواز حسن آمد چون بلبل شوریده در طرف چمن آمد
با مادر خود کرد او سلام آن تازه گل گلشن
گفتا که عجب بوی خوشی آید به مشام من
این بوی خش از جد منست ای حبیبه ذوالمن فرمود او بلی جدت در زیر عبا باشد
در زیر کساء بنگر ختم انبیاء باشد آمد به برش عرض نمود ای جد کرام من
بادا به رخ انور تو یکی لحظه سلام من
آیا چه شود اذن دهی جدا که در آیم من
گفتا که ایا جدا اذنم تو عطا فرما در تحت کساء آیم ای خسرو آوای دنا
در تحت کسای یمنی القصه چه پنهان شد نور رخ پر نور حسین آن لحظه نمایان شد
با مادر خود کرد او سلام و چون گل خندان شد
گفتا که ایا جدا اذنم تو عطا فرما
در تحت کساء آیم ای خسرو او ادنا بگرفته چه او اذن دخول از حضرت پیغمبر
وارد شده در تحت کساء گلگون کفن محشر ناگه که در آمد ز در آن، پادشاه اژدردر
بنمود و سلام آن دم آن امیر دریا دل
گفتا که عجب عطری ساطح شده در منزل
این بوی خوش از بوی خوش شه حرمین باشد بر گو که مقامش به کجا آن نور دو عین باشد
معلوم است که در تحت کساء او با حسنین باشد بنمود سلام آن دم آن امیر خیبر کن
با حبیب حق کرد او در زیر کساء مسکن
پس فاطمه برخاست ز جا در نزد پدر آمد
بگرفت چه او اذن دخول آن نور بصر آمد بنمود سلامی و بر شاه بحربر آمد
مهر و مه و کوکب ها گردیدند به هم واصل آن پنج نفر گشتند در زیر عبا داخل
چون پنج تن آل عبا در تحت کساء آمد
ناگاه ندا از حرم قدس کبریا آمد
الحق چه صدا و چه ندا از هفت سماء آمد با جمله ملائک ها الهام خدائی شد
با فرشته ها یک سر امر کبریائی شد ساکنان در تحت کساء باشید شما آگاه
من خلق نکردم فلک و عرض و جنت و دریا
جز برای این پنج نفر در دایره دنیا
پس جمله ملایک ها گفتند همه باهم این پنج نفر یا رب کیستند در این عالم
آن لحظه خطاب آمدی از خلاق ذوالحسان آگاه تماما بشوید از عالم و از امکان
این فاطمه هست و پدرش با شوهر و فرزندان
در نزد خداوندی یا رب چه عزیز است این
این فاطمه زهرا یا رب چه عزیز است این از اسم چنین فاطمه ای دنیا به وجود آمد
حمد و صفت ذات وی از خلاق غفور آمد در خانه خولی چو شبی بر سر تنور آمد
بر سر تنور آن دم او چه شور و شینی داشت
دل خون صفت او دایم ذکر یاحسینی داشت
***
در پایان این نوحه که مراسم نخل گردانی در روز یازدهم محرم در حال اتمام است، با قرائت پنج مرتبه آیه شریفه " امن یجیب " و ده مرتبه " یا الله " نیز دعا می کنند و بدین ترتیب مجلس ختم می شود سپس نخل به همان ترتیب با شکوه، همراه با دسته های سینه زنی و زنجیر زنی دوباره به جایگاه خود منتقل می شود.
پس از استقرار نخل مسئولین نخل گردانی اسباب و وسایل را باز نموده، به مسئولین تکایا برای بردن به مکان های مربوطه داده می شود تا سال آینده.
مردم اعم از مرد و زن در شلوغی و ازدحام جمعیت سعی می کنند خود را به نخل رسانده و آن را زیارت کنند، نذوراتی از طرف حسینیه نخل مانند خرما، نقل و ... بین مردم تقسیم می شود و جمعیت کم کم متفرق و برای برپایی نماز مغرب و عشا به مساجد و تکایا روی می آورند.
مجلس تعزیه ای نیز بعد از نماز مغرب و عشاء از طرف اهالی شاهرود، بسطام و باغزندان، در ذکر و قایع بعد از ظهر عاشورا و آتش زدن خیمه های ابا عبدالله (ع) در تکیه بازار برگزار می شود و جمعیت انبوهی از زن و مرد در تکیه و شاه نشین برای عزاداری شرکت می کنند.
شام غریبان در شاهرود
در تکیه بازار سقاخانه ای وجود دارد که به مردم آب می دهند و این سقایی به عهده شخص به خصوصی از خدام بوده و موروثی است، در و دیوار سقاخانه به عکس هایی از در گذشتگان و بزرگان و چراغ های قدیم آن زمان تزئین و به تعبیری چراغانی می شود و این نمادی از خرگاه و بارگاه امام حسین (ع) در کربلاست.
شب یازدهم محرم این چراغ ها را به معنی خاموش شدن چراغ عمر امام (ع) خاموش می کنند و هنگام ورود دسته شام غریبان، تکیه کاملا تاریک می شود که بسیار حزن آور و دل سوز است.
دسته شام غریبان هیچ تجهیزاتی حمل نمی کنند، ماتم زده اند، ماتم شهادت مولایشان، حسین مظلوم(ع) و یارانش را دارند، همه بغض آلودند، به سر خود گل مالیده و در فقدان امامشان اشک می ریزند و کینه ظالمان و قاتلین حسین بن علی (ع) و یارانش را در دل داشته و بر یزید و پیروانش لعن و نفرین می فرستند، به همین دلیل در تاریکی شب حرکت می کنند و بر زمین نشسته و سوگوارانه اشعاری را در حالی که دست بر سر می زنند با آهنگی بسیار غمگین و سوزناک می خوانند.
.............................
گزارش از الهام صادقی
نظر شما