مدیریت باران در پشت بام منازل/بندسارها الگوی بومی مقابله با خشکسالی

به گزارش خبرنگار مهر، در بارش های شدید به علت نفوذ ناپذیری کم سطوح شهری رواناب های حاصل از بارندگی در معابر جاری می شود و مشکلات عدیده ای را برای مردم بوجود می آورد این امر در حالی هر بار در شهرهای بزرگ تکرار می شود که در عصر حاضر مدیریت آب باران و جلوگیری از هدررفت رواناب ها به عنوان راهکار مقابله با خشکسالی در شهرها مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است.

نگاه خردمندانه کشاورزان به نعمت باران

کشاورزان خراسان رضوی از دیرباز این رحمت الهی را با تکیه بر دانش بومی خود روانه بند سارها می کردند تا با مدیریت این کیمیای ناشناخته برای مقابله با خشکسالی مجهز باشند.

کشاورزان استحصال سیلاب در بندسارها را برای تغذیه سفره های آب زیرزمینی و زراعت سیلابی موثر می دانستند و با این روش تا حدودی مشکلات کم آبی خود را برطرف می کردند. استفاده از این روش هم اکنون نیز در شهرستان های این استان متداول است.

در حال حاضر بهره برداری از آب باران در شهرها با الگوهای متفاوت و خلاقانه ای انجام می شود، به عنوان مثال رواناب حاصل از بارندگی در پشت بام یک منزل و یا توسط سازه هایی در سطح شهرها می تواند بجای نفوذ به سفره آبهای زیر زمینی که در محدوده شهری معمولا آلوده نیز هست در مخازن سطحی ذخیره شده و به مصارف بهداشتی خانگی و یا سایر مصارف مانند آبیاری فضای سبز برسد.

مدیریت باران از پشت بام منازل تا سطوح جاده ای

رئیس مرکز آموزش جهاد کشاورزی خراسان رضوی در این باره در گفتگو با خبرنگار مهر توضیح می دهد: استحصال آب با استفاده از سیستم های سطوح آبگیر شامل آن قسمت از بارندگی ها می شود که قبل از تبدیل شدن به سیلاب یا نفوذ به اعماق زمین، از طریق تبخیر به جو بر می گردد.

وی حسین توکلی عرصه اجرای فناوری سیستم های سطوح آبگیر را از پشت بام منازل تا سطوح جاده ای و نیز ارتفاعات و بیابان ها ذکر کرده و اظهار می کند: روشهای معمول سد سازی، انتقال آب رودخانه های دائمی و یا بهره برداری از سفره های زیر زمینی مورد نظر این فعالیت ها نیست.

وی می گوید: کاربرد سیستم های سطوح آبگیر باران در بخش کشاورزی و منابع طبیعی برای آبیاری تکمیلی کشت دیم باغات و مزارع و احیا مراتع و جنگل هال و نیز تامین آب شرب دام و حیات وحش است و اجزاء مختلف آن شامل سطح جمع آوری، سیستم انتقال و محل ذخیره سازی می شود.

وی با تاکید بر اینکه با افزایش جمعیت و توسعه بخش های مختلف کشاورزی، صنعت، بهداشت و گردشگری در استان نیاز به آب همواره بیشتر می شود ضرورت جستجوی روش های جایگزین برای تامین نیاز آبی را اجتناب ناپذیر توصیف می کند.

باران پاسخگوی بخش عمده نیاز آبی در مناطق خشک

رئیس مرکز آموزش جهاد کشاورزی خراسان رضوی اظهار می کند: در چند دهه اخیر منابع آبی زیر زمینی بیش از ظرفیت تغذیه مخازن، استحصال و بسیاری از آب های قابل دسترس در اثر دخالت های غیر مسئولانه آلوده و یا شور شده اند.

توکلی با بیان اینکه  باران به عنوان منبع اصلی آبی همواره در فصولی از سال در زمانی اتفاق می افتد که  گیاهان نیازی به آن ندارند می افزاید: بخش زیادی از این ماده پس از ریزش به صورت روان آب و سیلاب از دسترس خارج و یا آلوده می شود این امر در حالی اتفاق می افتد که برخی اوقات نیاز شدیدی به نزولات جوی وجود دارد.

وی عنوان می کند: نزولات جوی به عنوان ظرفیت آبی بالقوه در صورت استحصال صحیح و کارآمد می تواند پاسخگوی بخش عمده ای از نیاز آبی در این استان و بویژه مناطق خشک و کم باران باشد.

توکلی بر ضرورت تبیین هر چه بیشتر موضوع استحصال آب باران به عنوان یک منبع قابل استفاده آبی تاکید کرده و می گوید: باید آمادگی و عزم جدی برای سرمایه گذاری و اجرای طرح های مختلف در این زمینه در دستور کار قرار گیرد.

توجه دوباره به بندسارها به عنوان روش بومی مهار باران

وی با اشاره به لزوم اجرای روش های استحصال و بهره برداری از آب باران به منظور منظر سازی جاده ها، تغذیه قنوات، عنوان می کند: در حال حاضر روش های سنتی استحصال آب باران با استفاده از دانش بومی نظیر بندسار، استخرهای سنتی در استان دوباره مورد توجه قرار گرفته که در گذشته مردم بومی مناطق مختلف استان از این روش برای جمع آوری و مهار آب باران از آن استفاده می کردند.

توکلی با بیان اینکه استفاده از آب باران برای تامین آب آشامیدنی دام و مصارف گوناگون منابع طبیعی و کشاورزی از قرن ها پیش در مناطق خشک استان رایج بوده، می افزاید: جمع آوری دانش بومی می تواند به عنوان الگوی عملی مقابله با خشکسالی مد نظر قرار گیرد.

وی بیان می کند: پروژه های استحصال آب باران و ذخیره نزولات آسمانی در طرح بهبود و اصلاح مراتع در مناطق خشک و نیمه خشک به منظور افزایش پوشش گیاهی و کاهش اثرات خشکسالی نیز مطرح می شود.

اجرای سیستم های سطوح آبگیر باران راهگشای مشکل کم آبی

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی نیز در این باره به خبرنگار مهر می گوید: تنها 30 درصد از منابع آبی کشور یعنی آنچه به سفره های آب زیر زمینی می پیوندند و یا بخشی که تبدیل به رودخانه می شود بوسیله روش های معمول مانند چاه ها و سدهای بزرگ و کوچک در حال بهره برداری است.

علی اکبر عباسی اظهار می کند: این در حالی است که عمده سهم کشور از بارندگی که 270 میلیارد متر مکعب است به حساب تلفات ناشی از تبخیر گذاشته می شود و در مدیریت منابع آب جایگاهی ندارد.

وی بیان می کند: بخشی از این منابع عظیم مربوط به بارندگی بر روی اراضی طبیعی بدون پوشش گیاهی و یا غیر قابل نفوذ شهرها است که بلافاصله بعد از هر بارش و یا در فاصله کوتاهی از محل بارش تبخیر شده و از دسترس خارج می شود در حالی که توجه به اجرای سیستم های سطوح آبگیر باران می تواند راهگشای مشکل کم آبی و مشکلات ناشی از آن در بخش کشاورزی باشد.

لزوم استفاده توام از دانش بومی و فناوری های جدید

رئیس جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز با اشاره به اراضی وسیع حاصلخیز و قابل کشاورزی در استان به خبرنگار مهر عنوان کرد: در صورت بهره برداری بهینه از این منابع می توان علاوه بر تامین استقلال غذایی بسیاری از نیازهای استان را نیز برطرف کرد.

وی به عرصه 8.4 میلیون هکتاری در خراسان رضوی اشاره کرده و می افزاید: تا کنون برای 3 میلیون هکتار از این عرصه مطالعات انجام شده و در 850 هزار هکتار آن طرح های آبخیز داری اجرا شده است.

محمد طباطبائی با تاکید بر محدودیت آب در مناطق خشک به عنوان اصلی ترین معضل در این زمینه تاکید می کند: باید با استفاده توام از دانش بومی و فناوری های جدید نسبت به رفع این مشکل اقدام کرد.

وی راه حل هایی از قبیل استفاده از آب های زیر زمینی و یا انتقال آب بین حوزه ای را نیز دارای محدودیت های جدی نظیر اضافه برداشت می داند و ادامه می دهد: توجه به سامانه های سطوح آبگیر باران افق تازه ای از ظرفیت های موجود در خصوص استفاده بهتر از نعمت باران را جلوی روی فعالان بخش کشاورزی خواهد گذاشت.

آبخیز داری و بهره برداری از سیلاب

در دهه های اخیر بهره برداری غیر اصولی از منابع آب استان افزایش یافته است. این موضوع ضمن تشدید وقوع سیلاب ها و افزایش نرخ تولید رسوب و کاهش عمر مخازن سدها می شود در حالی که اجرای برنامه های آبخیز داری و آبخوان داری می تواند از آب باران و رواناب حاصل از آن به عنوان یکی از منابع برای کسری آب کشاورزی و شرب استفاده کند.

معاون آبخیز داری اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری خراسان رضوی نیز در گفتگو با مهر می گوید: فن استحصال آب از بارش ها کاربردهای زیاید  در حوزه های آبخیز شهری دارد که از جمله آنها  جمع آوری رواناب حاصل از بارندگی بر روی معابر و پشت بام ها برای استفاده در مصارف بهداشتی و آبیاری فضای سبز شهری است که  به وبه خود جایگاه ویژه ای در صنعت آب دارد.

کنترل سالانه254 متر مکعب هرزآبدر حوزه های آبخیز استان

محمود اعظمی رادبا بیان اینکه خراسان رضوی دارای 5 حوزه آبخیز اصلی استیاد آور می شود: سالانه254 متر مکعب هرزآب در روی دامنه اراضی شیب دار و آبراهه های فرعی کنترل و در خاک نفوذ داده می شود و این میزان آب در تدوام و افزایش آبدهی قنوات و چشمه های موجود در مناطق بحرانی موثر است.

رئیس هیئت مدیره انجمن علمی سیستم های سطوح آبگیر باران ایران نیز در گفتگو با مهر عنوان می کند: فناوری استحصال آب جهت افزایش راندمان کشت دیم و کاستن از وابستگی به کشت آبی در مناطق خشک و نیمه خشک راهکاری است که برای افزایش تولیدات کشاورزی و کاستن از تقاضای آب در این بخش دنبال می شود.

جواد طباطبائی یزدی می گوید: فناوری استحصال آب شامل دو بخش بهره برداری از آب باران و جمع آوری سیلاب است که به  دلیل سادگی و آشنایی سنتی مردم با جزئیات آن توانسته است تا مشارکت بهره برداران را جلب کند.

وی می افزاید: محدودوه فعالیت و گسترش این روش ها در بالادست حوزه های آبخیز و در نزدیکی محل تشکیل رواناب هاست و منطق حاکم بر آن این است که از بارندگی ها به نحو موثرتری استفاده شود.

مدیریت باران پنجره ای جدید رو به توسعه کشاورزی

در خراسان رضوی میزان بارندگی 15 درصد کمتر از متوسط کشوریاست به طوری که در اکثر نقاط استان بارش در متوسط بلند مدت "50 ساله" حدود 212 میلی متر بوده است.

میزان بارندگی متوسط این استان 230 تا 240 میلی متر است و حدود 23.5 میلیارد متر مکعب حجم کل روان آب های ناشی از این میزان بارندگی در استان است که بخش زیادی از آن قابل بهره برداری است.

عرصه های قابل فعالیت آبخیز داری و استفاده از رواناب ها در استان 8.45 میلیون هکتار است که امکان کنترل و نفوذ هرزآبها در خاک آنها وجود دارد.

با وجود چنین شرایطی توجه و حمایت از تحقیقات کاربردی که در صدد یافتن روش ها و فناوری های کار آمد استحصال آب باران هستند و اجرا و بهره برداری به موقع از آنها می تواند پنجره ای جدید رو به توسعه کشاورزی و حل مشکلات کم آبی در مناطق شهری این استان باشد.

.................................

گزارش: زهرا طوسی