گنبدعالی نماد استحکام/ نخستين اثر ثبتي ملي استان يزد در انتظار گردشگران نوروزي

به گزارش خبرنگار مهر، در بالای کوهی بلند در شهر تاریخی ابرکوه، گنبدی زیبا جلب توجه می کند که از اکثر نقاط این شهر قابل رویت است.

گنبد عالی ابرکوه نخستین اثر ثبت شده استان یزد است که در سال 1312 به شماره 195 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و هم اکنون بیش از هزار سال از عمر خود را با سلامتی طی می کند.

در دیدار از این اثر تاریخی همچنین می توان از فضاسازی زیبای آن استفاده برد و عکسی به یادگار از بالای این کوه از نمای زیبای این شهر با خود به یادگار برد.

این مقبره یادبود، یکی از سالم ترین گنبدهای دوره سلجوقی و از نفایس هنر ایران است که بر روی تپه ای مشرف به جاده و شهر قرار گرفته است.

گنبد عالی در شهرستان ابرکوه یکی از بناهای سنگی دوره دیلمیان و نمونه ای از هنر معماری ایرانی است و از نمونه های جالب توجه معماری در نوع خود محسوب می شود.

تاریخچه تشكيل بناي گنبد

از متن كتيبه آجري ساقه گنبد چنين برمی آید كه گنبد در سال 448 هجري قمري ( 1055 م ) به فرمان فيروزان نامي براي پدرش عميد الدين شمس الدوله هزارسپ از خاندان ديلميان ساخته شده است و در كتيبه ديگري كه در بالاي مدخل مقبره قرار گرفته عبارت «ولوالده السيده الجليه ناز ... رحمة الله عليهما» نوشته شده است.

از اين كتيبه چنين استنباط می شود كه مادر باني گنبد نيز در همين آرامگاه مدفون است ولي به علت ريختن قسمتي از كتيبه، نام اين سيده كاملاً معلوم نيست و فقط كلمه ناز از آن خوانده مي شود. احمد خان ملك ساساني آن را براي آندره گدار «نازنين كشمر» و مرحوم مصطفوي «نازنين كرشمه» يا اسمي نزديك بدان قيد كرده اند.

عميدالدين از خاندان ديلمي و نوه منصور بن حسن بن فيروزان ديلمي صاحب اشكور از نواحي معروف ديلم است كه خاندان او به علت رقابتها و كشمكشها مجبور شدند از شمال ايران به اصفهان و نواحي مركزي کوچ کنند و مقبره او هم به سبك ابنيه نواحي شمالي ايران احداث شده است.

این بنا با داشتن ويژگي خاص دوره سلجوقي و مقرنسهاي زيباي آن و طرح ساختماني مستحكم و كتيبه كوفي آن در زمره آثار و مقبره هاي مهم تاريخي ايران در قرن پنجم هجري قمري و دوران سلجوقيان به شمار مي رود و سنگ و گچ از مصالحی است که غالبا بناهای ساسانی با آن بنا شده است که در این بنا نیز از مصالح اصلی به شمار می روند.

نقشه این بنا هشت ضلعی است که بدنه آن بر روی کرسی چهار گوشه که در گوشه ها پخ شده و از سطح زمین دو متر ارتفاع دارد بنا شده است و بنای گنبد تماماً از سنگ است که به وسیله ملاطی که از مخلوط گچ و ماسه تهیه شده روی هم چیده شده اند و شکاف بین سنگها نیز با همان ملاط پر و سپس هموار شده است.

بدنه گنبد بسيار ساده و دقيق و داراي خطوط مشخص است و در نگاه اول، قسمت بالاي بدنه و ساقه گنبد كه حاشيه سنگي پهني از قطار بندي مقرنس دارد و كتيبه كوفي با خطوط درشت در اطراف بدنه، توجه بيننده را جلب مي كند.

اين مقرنسهاي زيبا و نسبتاً بديع كه بين انتهاي ساقه و پايه گنبد در دو رديف قرار دارند مانند كمربندي به دور بنا پيچيده اند و تركيب مقرنسها عبارتند از يك رديف سطوح گود در زير پايه گنبد، يك رديف فرو رفتگيهاي مستطيلي در بالاي كتيبه و رديف سه قسمتي ديگري كه در بين اين دو رديف قرار گرفته است وچنانكه از نقشه گنبد پيداست اين مقرنسها از ساقه گنبد برجسته تر بوده، به صورت قرنيز، كتيبه هاي پايين تر از خود را در برابر برف و باران محافظت مي كنند.

مقرنس کاری ها به شکوه گنبدعالی افزوده است

 با وجود اينكه ارتفاع گنبد چندان زياد نيست، اما سه رديف مقرنس و كتيبه كوفي به منظره يادبودي گنبد مي افزايد و با چيدن سه رديف آجر در پايين مقرنسها، سه حاشيه تزئيني باريك به وجود آمده كه حاشيه وسطي داراي كتيبه اي آجري است و در نوارهاي بالايي و پاييني خرده آجرهاي بريده به صورت جناغي چيده شده اند.

همين تزئينات در بالا و پايين كتيبه ورودي مقبره نيز تكرار شده است. گنبد غير از كتيبه هاي كوفي ياد شده و نوارهاي تزئيني جناغي شكل تزئينات ديگري ندارد و در اين تزئينات آجرهاي بريده در داخل ملاط بسيار سفتي جاي گرفته اند. گنبد مدور ساده سنگي كه بر فراز برج استوار است با آجرهاي نازك عهد سلجوقي فرش شده است. در ورودي بقعه كه رو به شمال است در داخل طاقي كه قوسي جناغي دارد تعبيه شده است. بر سر دره مقبره كتيبه اي كوفي قرار گرفته كه حاوي نام باني بنا نيز مي باشد. بلندي اين گنبد در حدود دوازده متر و كلفتي ديوارهاي آن تقريبا به 1.5 مترمي رسد.

معماري داخل گنبد شبیه نمای بیرون است

نقشه داخل برج شبيه به نقشه بيروني آن، هشت ضلعي و داراي ديوارهاي صاف و هموار است كه در بالا به دو نغول طاقي سه برگه منتهي مي شود ، انتقال از هشت گوشه به دايره ، به وسيله نيم طاقها انجام گرفته است. در اينجا نيم طاقها به شكل بسيار ساده و ابتدايي هستند.

چهارضلع گنبد به طور يك در ميان، داراي چهار روزنه است و ميان قبه نيز باز است. اين روزنه ها نور داخل بنا را تامين مي كنند و در ميان اين برج، چيزي جز محراب كوچك گچ كاري شده موجود نيست كه نشانه هاي مختصري از آن باقي مانده است. در داخل مقبره، سردآبي به طول 360 و عرض 280 و ارتفاع 150 سانتيمتر وجود دارد كه محل تدفين جسدها بوده است و امروز اين دخمه كاملاً خالي است.

ساعاتی خوش بر بام ابرکوه

با حضور بر بالای کوه گنبدعالی می توانید ساعات خوشی را در کنار بسیاری دیگر از هموطنان که از سال های گذشته با این محل آشنا بوده اند بگذرانید.

ثبت لحظه های خوش مسافرت نوروزی در کنار این اثر زیبا را هم فراموش نکنید.

لازم نیست که آدرس این محل را در دفترچه سفر خود یادداشت کنید زیرا با سئوال از هر شهروند ابرکوهی برای دیدار از یک محل جالب در ابرکوه نام گنبدعالی را می شنوید و می توانید اگر از سمت استان فارس به سمت یزد سفر می کنید، دیدار از این اثر زیبا را به آخرین بازدید خود از این شهر بیفزایید.

..................................................
عکس و گزارش: رحیم میرعظیم