قم؛ زادگاه مادر کاروانسراهای ایران

به گزارش خبرنگار مهر، شاید بتوان قم را دیار کاروانسراها نامید و گواه آن نیز وجود کاروانسراهای متعدد از جمله کاروانسرای دیرگچین است که به عنوان مادر کاروانسراهای ایران شناخته می شود.

در طول گذشت زمان، بسیاری از بنای کاروانسراها رو به ویرانی گذاشته است اما هنوز هم تعدادی از این بناها هستند که با وجودی که مدت زمان زیادی از روزهای پرتردد کاروان ها در آنها می گذرد، هنوز هم پابرجا ایستاده اند و چشم بینندگان را به سوی خود جلب می کنند.

کاروانسرای دیرگچین با قدمت 1750 سال

کاروانسرای دیرگچین یکی از مستحکم ترین قلاع باستانی نزدیک جاده ابریشم است که دارای اسامی متعددی از جمله قلعه اشکانی، دژ کردشیر، دیرالجص و قلعه دیرکاج است. این کاروانسرا به عنوان مادر کاروانسراهای ایران در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یکی از دلایل نام نهادن کاروانسرای دیرگچین به عنوان مادر کاروانسراهای ایران وجود کلیه مایحتاج مسافران در داخل کاروانسرا شامل: مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و توالت عمومی است.
کارونسرای دیرگچین با گذشت زمان دچار تغییراتی شده است اما ساختمان آن روی پایه های اولیه بنا، دوباره ساخته شده و قسمت های تغییر یافته بنا از روی آجرهای دوره های سلجوقی، عهد صفویه و قاجاریه به خوبی مشهود است.

این بنا در موقعیت اصلی خود بر سر راه قدیمی قم به ورامین یا ساوه و گرمسار قرار دارد و فاصله آن تا قم حدود 80 کیلومتر است. به گفته برخی از محققین بنای این کاروانسرا از دوره اردشیر بابک وجود داشته و قدمت آن به حدود 1750 سال پیش برمی گردد.

بنای فعلی عبارت است از تلفیق بنای ساسانی تغییر شکل یافته در دوره سلجوقی با بنایی که در دوه صفویه به شکل کاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است. درب ورودی بنا رو به جنوب و پلان کاروانسرا مربع و طول هر ضلع آن حدود 102 مترمربع است.

این کاروانسرا دارای 6 برج و 4 ایوانی است که در هر طرف 12 حجره یک طبقه وجود دارد. مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از کاروانسرا شامل بنای مخروبه خشتی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان حدود 19 هکتار است.

کاروانسرای تاریخی علی آباد

مجموعه کاروانسرای علی آباد کنار راه قدیم تهران- قم و در نزدیکی روستای علی آباد ساخته شده است. ساختمان این کاروانسرا دارای سه تالار ستون دار در سه گوشه بنا است و در هر یک از این تالارها، سکویی بین چهار ستون وجود دارد.

از خصوصیات کاروانسرا این است که سردر آن به جای این که جلوتر از دیوارهای اطراف باشد، عقب رفته و با ازاره های دالبری و ستون های کوتاه بالای دیوارها تزئین شده است. همچنین به جای ایوان اصلی، یک عقب رفتگی در حیاط وجود دارد و پشت تالار پذیرایی ساخته شده است. این سبک ساختمانی در خانه های کاشان و یزد معمول بود.

در گوشه بنا برج هایی به کلاه فرنگی منتهی می شود. در محور بنا، چایخانه و حمام و سمت دیگر، مسافرخانه ای برای مسافران ثروتمند و شخصیت های اجتماعی قرار گرفته و در پشت مسافرخانه نیز باغچه انار و یک حوض آب وجود دارد.

کاروانسرای پاسنگال متعلق به دوره صفوی

کاروانسرای پاسنگال متعلق به دوره صفوی در مسیر جاده قم – کاشان و حد فاصل 20 کیلومتری شهر قم قرار دارد. این کاروانسرا به شکل مربع 50 در 50 متر و به صورت چهار ایوان بنا شده که چهار گوشه بنا، چهار برج نیم دایره و در طرفین ورودی ساختمان 10 طاق نمای تزئینی بنا شده است.

تمام کاروانسرا از آجر ساخته شده که روی پایه ای مرکب از سنگ های بزرگ که از سطوح رودخانه گردآوری شده قرار گرفته است. سقف کاروانسرا مسطح به گنبدهای قوسی شکل و در چهار سوی آن تقارن را بر محور مهمانسرا رعایت کرده است. اصولا در کاروانسراهای مناطق کویری جهت ایمنی، دیوارهای بلندی اطراف کاروانسرا را احاطه می کرده که کاروانسرای پاسنگال نیز این ویژگی را دارد.

کاروانسرای سنگی متعلق به قرون پنجم و ششم هجری قمری

کاروانسرای سنگی محمدآباد با مساحت بالغ بر 12 هزار و 610 متر مربع از بزرگترین و باشکوه ترین بناهای تاریخی استان قم است که به کاروانسرای کاج نیز شهرت دارد و در مسیر کاروانی جاده خراسان بزرگ در 50 کیلومتری شمال شرقی قم(جاده کوه سفید) قرار دارد.

 این کاروانسرا به طول 97 و عرض 95 متر به شکل چهار ایوانی و حصارهای عظیم سنگی با هشت برج دیده بانی، از استحکامات بازمانده قرون پنجم و ششم هجری قمری است. مصالح آن از بوم آورد(لاشه های سنگ های پوزه کوه) است و فضاهای متفاوت برای نگهداری احشام و استراحت کاروانیان دارد.

کاروانسرای شاه عباسی طینوج

روستای طینوج یکی از روستاهای پائین دست بخش دستجرد قم است. بنا به مستندات تاریخی به علت گذر راه قم به همدان از این منطقه، در گذشته های دور در عصر صفوی کاروانسرا و پلی در این روستا ساخته می شود. این دو اثر تاریخی به فاصله صد متری از هم قرار دارند و سادگی و زیبایی این دو بنا باعث جلب توجه بسیاری از گردشگران به این روستا شده است.