کاروانسراهای اردبیل؛ یادگار تمدن سه هزار ساله در حاشیه جاده ابریشم

به گزارش خبرنگار مهر، اردبيل در گذشته گذرگاه كاروانهای تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینه احداث كاروانسراها را فراهم کرده است. بسیاری از این کاروانسراها بعدها به دلايلی همچون تغيير مسیر راههای مواصلاتی و گذر زمان از بین رفته اند و تنها آثار تعداد محدودی از آنها باقی است.

اما همین تعداد باقیمانده گواه از تاریخ تجارت پر رونق این منطقه در طول اعصار داشته بطوریکه به عقیده کارشناسان وجود کارونسرا در شهرستانهای مختلف این استان بیانگر رونق اقتصادی تمامی شهرهای این منطقه در گذشته است.

از جمله مهمترین کاروانسراهای استان اردبیل می توان به كاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی كندی و قانلی بولاغ در مشگين شهر اشاره کرد.

"قانلی بولاغ" یادگار معماری صفوی

کاروانسرای قانلی بولاغ در در گوشه جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ (سرباز وطن) و در بخش ارشق شهرستان مشگین شهر واقع شده است. این بنا در عهد صفوی و به احتمال زیاد در زمان شاه عباس به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی نیز معروف است.

کاروانسرای قانلی بولاغ در ابتدا به عنوان پناهگاهی برای استراحت کاروانیان بوده و تا حدود 80 سال پیش عشایر منطقه از این مکان به عنوان خانه مسکونی قشلاقی استفاده می کرده اند. مساحت کل بنا 20 هزار و 247 متر مربع و مساحت حیاط مرکزی آن 640 متر مربع است و درب ورودی از ایوان جنوبی باز می شود.

پیرامون حیاط 24 اتاق جهت تبادل کالا و استراحت مسافرین طراحی شده و هشت شترخان و بارانداز برای نگهداری شتر ها و کالاها و چهار فضا برای خدمت رسانی و سه حجره در بین هر دو شتر خان جهت استقرار همراهان و نگهبانان طراحی شده است.

این کاروان سرا در زمینی به مساحت 800 متر مربع احداث شده و مصالح به کار رفته در آن از سنگ و آجر است این بنا دارای حیاط و هشت تالار مستطیل شکل بوده که سقف بنا به صورت رومی ‌و گهواره‌ای پوشش داده شده است.

محور تبادلات تجاری با کشورهای همسایه شمالی

واقع شدن قانلی بولاغ در مسیر جاده‌ ابریشم و در نقطه‌ی صفر مرزی جمهوری آذربایجان و ایران دو ویژگی منحصر به فرد مکان این کاروانسرا است.

کاروانسرای قانلی بولاغ در زمان صفویان از اهمیت زیادی برخوردار بوده و همواره مورد استفاده‌ی تجار و بازرگانان ایرانی که با کشورهای شمالی از جمله روسیه در ارتباط بودند قرار می‌گرفته و تا عهد قاجار رونق تجاری ویژه ای داشته است.  این اثر با شماره 1009016 در فهرست ملی آثار کشور به ثبت رسیده است.

كاروانسرای عباسی "نقدی كندی"

دیگر کاروانسرای شهرستان مشگین شهر کاروانسرای نقدی کندی در 200 متری حاشيه شمالی جاده آسفالته اردبيل – مشگين شهر و به فاصله 35 كيلومتری اردبيل در كنار رودخانه نقدی و مشرف به دره نقدی كندی كم عمق و سرسبز قرار گرفته است.

كاروانسرای عباسی نقدی كندی از لحاظ سبك و پلان به نقشه كوهستانی مشابهت دارد. ابعاد آن 29 × 30 متر و از مصالح لاشه سنگ و ملاتهای آهكی بنا گرديده است. ورودی بنا در قسمت غرب واقع شده كه پس از وارد شدن از اين قسمت با دو اطاق در جناحين راهرو روبرو می شويم. پس از آن وارد تالار می شويم كه در اضلاع شمالی و جنوبی آن چهار حجره تعبيه شده است.

اين بنا از ابنيه باقيمانده عصر صفويان است. در 100 متری شرق كاروانسرا يك تپه طبيعی قبرستان كوچكی قرار دارد كه احتمالا مربوط به دوره ای است كه كاروانسرا داير بوده است.

استفاده از مصالح بومی در کاروانسرای "صائین"

اين کاروانسرا از بناهای دوره صفويه است که به دستور شاه عباس صفوی در جاده اردبيل – سراب در 10 كیلومتری شهر نیر ساخته شد.

این اثر جزو یكی از 999 كاروانسرای ساخته شده در این دوره بوده و در سال های اخیر برخی از قسمت های این كاروانسرا مرمت شده است. عمده مصالح استفاده شده در ساخت آن سنگ بوده که علاوه بر سهولت دسترسی و فراوانی آن در محل عنصر مقاوم و پایداری هم به شمار می رود.

طراحی این كاروانسرا كاملا سازگار با اقلیم و شرایط محل صورت گرفته، چرا كه عرض و ارتفاع ورودی های فضاهای زیستی داخل، به حداقل ممكن كاهش یافته طوری كه با اندك وسایلی می‌توان آن را مسدود و از نفوذ سرما و كوران برف به داخل آن جلوگیری كرد.

كاروانسرای شاه عباسی نیر در سال 1362 با شماره ملی 1653 در فهرست آثار ملی كشور ثبت شده است.

کاروانسرای خروسلو، اقامتگاه امن مسافران

از جمله آثار شاخص تاریخی بیله سوار كاروانسرای مخروبه در منطقه شورگل خروسلو یادگار دوران صفویه است.

به گفته کارشناس تاریخ و فرهنگ اردبیل کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تيمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نيز مى‌گفتند که البته از جهت ويژگى‌هاى معمارى برخى با کاروانسرا تفاوت دارند.

رسول میرمحمدی در گفتگو با خبرنگار مهر افزود: کاروانسراها با يک ديوار بلند محسور مى‌شدند که در هنگام جنگ يا حمله مهاجمان از آن بهره گرفته شود.

وی اضافه کرد: در مدخل کاروانسرا، دروازه مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاقهاى مربوط به خدمه و متصديان کاروانسرا تعبيه شده بود و پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت.

این کارشناس تصریح کرد: پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها،اصطبل، انبار علوفه، دکان نعلبندی، و آهنگرى و قهوه‌خانه نيز در اين قسمت وجود داشت.

وی با تاکید به اینکه محل پذيرائى از مسافران در طبقه فوقانى کاروانسراها بود، یادآور شد: عموما در وسط محوطه کاروانسرا مسجد کوچکى تعبیه می شد.

رونق کاروانسراهای درون شهری در عهد صفوی

میرمحمدی با بیان اینکه مطابق با منابع تاريخى هخامنشيان را پايه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند، ادامه داد: در روزگار اشکانیان نیز ايستگاه‌هاى ميان راه و حمايت از کاروانيان اهميت زيادى يافت و در اغلب جاده‌ها به‌ خصوص جاده معروف ابريشم بناهایى شبيه کاروانسرا ايجاد گرديد.

وی متذکر شد: در دوره ساسانيان به‌دليل اقتصاد وسيع و گسترده، راه‌ها و امنيت کاروانيان اهميت زيادى يافت و کاروانسراهایی به‌صورت چهارايوانى با مصالح ساختمانى سنگ، آهک و گچ احداث شد.

میرمحمدی تصریح کرد: در دوره اسلامى نیز به دلايل متعدد نظامی، اقتصادى و مذهبى رونق ساخت بناهایى چون مساجد و مدارس و کاروانسراها مشاهده می شود.

وی معتقد است روزگار صفويان دوران طلایی احداث کاروانسراهاى درون‌شهرى است و کاروانسرها هر يک محل دادوستد کالاى ويژه‌اى قرار گرفته است.

کارشناس تاریخ و فرهنگ اردبیل افزود: از جمله دلایل نامگذاری اکر کاروانسراهای ساخته شده در زمان شاه عباس به نام این پادشاه نیز حکایت از رونق ساخت و ساز کاروانسراها در زمان شاهان صفوی دارد.

علاوه بر موارد ذکر شده كاروانسرای شاه عباسی خلخال واقع در دوراهی روستای ميل آغاردان و ييلاق خلخال مربوط به دوره صفويه و كاروانسرای چنارلق خلخال دو کاروانسرای شهرستان خلخال است.