اوج هنر و خلاقیت در جدال آتش و فولاد/چاقوسازی تلفیقی از هنر و تجربه

به گزارش خبرنگار مهر، از دیرباز و از زمانهای بس طولانی تقریبا در سراسر ایران هرگاه سخن از زنجان به میان آید، نقش چاقوهای زنجان در اذهان پدیدار می شود.

در بسیاری از اقالیم دور و نزدیک چاقوهای ظریف و بادوام زنجان با هویت آن عجین شده و گویی شناسنامه این شهر شده  است البته این بدان معنی نیست که در این شهر صنعتگران و هنر مندان دیگر رشته های فنی و صنعتی فاقد اعتبارند، بلکه بدان جهت است که چاقوی آن بر خلاف صنایع بومی دیگر چون مورد استفاده بیشتر مردمان قرار گرفته  مقام ارجمندی را به خود اختصاص داده است.

صنعت چاقو سازي از رشته هاي ماندگار و تاريخي استان زنجان محسوب مي شود كه نيازمند توجه جدي و حمايت بيشتر از سوي متوليان امر است.

سابقه صنعت چاقوسازي در ايران را در زمان هايي بايد جستجو كرد كه داشتن سلاح سرد از ضروريات زندگي هر فرد به شمار مي‌رفت كه يكي از قديمي‌ترين مناطق سكونت ايران كه قدمت آن به هزاره‌ي ششم مي‌رسد، تپه سيلك كاشان است.

‌قديمي‌ترين آثار بدست آمده از اين مكان كه از جنس سنگ اعلام شده واز آن جمله مي توان چاقوهايي با دسته هايي از استخوان و تيغه‌اي از سنگ چخماق كه متعلق به 4200 ق.م. را نام برد.

با ورود سلاح گرم به بازار بتدريج حمل و استفاده از سلاح سرد منسوخ شد و صنعت شمشيرسازي نيز رو به افول مي‌رود و در حد چاقوسازي و ساخت اشياء برنده مورد نياز روزمره زندگي به حيات خود ادامه مي‌دهد و يكي از شهرهايي كه صنعت چاقوسازي و ساخت اشياء برنده را حفظ كرده و بيشترين شهرت و معروفيت را در ايران دارد، شهر زنجان است.

صنعت چاقوسازي در زنجان بطور قطع ماحصل عواملي چون موقعيت جغرافيايي و نقش زنجان در جنگهاي مختلف تاريخي (قبل از اسلام و بعد از اسلام)، موقعيت سوق‌الجيشي زنجان نسبت به استانهاي همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدنهاي شرقي، غربي و نزديكي به فلات مركزي، فراهم بودن مواد اوليه و معادن غني آهن و مس و . . . است.

در چاقوهای زنجان علی رغم وجود تنوع و تمایز خاص از نظر مصالح فن، وجوه مشترکی دارد که همان وجه تمایز ست که به این صنعت هویت و امتیاز بخشیده است.

تعیین تاریخ دقیق برای آغاز این صنعت زنجانی کاری بس دشوار و به اعتباری نا ممکن می نماید. با مراجعه به کتب تاریخی و سیاحتنامه ها و حدسیاتی که از این طریق حاصل می شود نظریات مختلفی حاصل می شود.

ولی به هر حال آنچه که مسلم است از حدود ١٠ قرن هجری قمری شهر زنجان یکی از مراکز مهم صنعتی بوده است. که در آن کارگاههای مختلف اسلحه سازی دایر بوده، چاقوسازی نیز یکی از صنایع جنبی آن، محسوب می شده است. به دلایل عدیده سیاسی و اجتماعی این کارگاهها به اضمحلال گراییده و سپس صنعت چاقو سازی رونق یافته است.

به طوری که نه فقط شهر زنجان بلکه در اکثر نقاط منطقه این صنعت رواج کامل داشته است، اما  در  دهه های اخیراین صنعت مستظرفه  همانند سایر صنایع دستی رو به  نابودی  رفته و  چاقوهای مکانیکی ژاپنی، آلمانی  رقیب جدی آن شده است. به هر تقدیر این صنعت با پایمردی و علاقه استادکاران، با وجود تحمل صدمات و مشقات فراوان، توانسته به حیات خودادامه دهد و تا حدودی طریق تعالی بپیماید.

 چاقوهای زنجان با وجود تنوع فراوان دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند که به این فن هویت می بخشد و اهم آنها به قرار زیر است:

ظرافت: ظرافت چاقو های زنجان که نمایانگر علاقه و ذوق هنری استادکاران  است بی نظیر است. این ظرافت در مونتاژ (جفت و جور) قطعات مختلف، به خوبی آشکار است.به گونه‌ای  که محور تیغه و لولای چاقو چنان با ظرافت جاسازی شده که تشخیص قطعات مذکور مشکل است.

 تناسب: تناسب قسمتهای مختلف چاقو (تیغه ـ دسته ـ غلاف ) غیر قابل انکار است و این پدیده ویژه، نمودار مهارت دست و بینش هنری استاد کاران بوده و در اولین دید، خودنمایی می کند و به عبارت دیگر اشل و مقیاس چاقو دارای تناسبی معقول و منطقی است.

هنر نمایی فنی در آبکاری: این مسأله فنی بسیار پیچیده است و مهمترین وجه امتیازرا داراست. به این معنی که مقدار آب تیغه های فولادی نسبت به آستر دسته (قبضه) و محور و تیغه که در یک نقطه به صورت لولایی با همدیگرمرتبط اند حائزکمال اهمیت است.

زیرا با کوچکترین اختلاف درجه در آبکاری قطعات مذکور موجب فرسایش تدریجی شده و نهایتا اجزاء چاقو گسیخته خواهد شد که استادکاران با ملاحظه آن و زدن سوهان، این موضوع را حل کرده و به چاقوها دوام و قوام توصیف ناپذیری می بخشند. در اکثر مواقع مصنوع بیشتر از صانع به جای می ماند.

قدرت برش: مسأله برش تیغه ها مستلزم دونوع هنر نمایی است. اول دادن آب مورد لزوم و متناسب با نحوه عمل و استفاده از چاقو است که اجمالا ذکر شد.دوم مهارت دادن در تراشیدن و ساییدن مرتب و مکرر است تا چاقو تیزی لازم را حفظ کرده و در مقابل پخ شدن لبه مقاومت کند.

 چاقوهای زنجان علاوه بر ابتکارات و خلاقیت صنعتی استادکاران دارای فرمهای مختلف است و آنها را به دو دسته کلی می توان تقسیم بندی کرد:

١ـ چاقو های ساده یا معمولی: این چاقو ها از دو دسته تیغه و قبضه تشکیل شده و قبضه آن معمولا از شاخ بز انتخاب می شود و توسط دو محور جفت و جور می‌شود.اولی محور تیغه و محور دومی مانع پس روی تیغه می شود.
2ـ چاقوهای مرکب و پیچیده: این قسم خود به انواع چاقوها تقسیم می شوند و هر یک از این انواع طی سالیان و دوره های متمادی ابداع و خلق شده اند که در اینجا بر حسب تقدم و تأخر ابداع و ایجاد توضیح داده می شود.

الف : چاقوی فنری یا قلم تراش نوعی از چاقوهایی است که فنری در قبضه آن تعبیه شده علاوه بر دادن حالت ارتجاعی به تیغه از تا شدن بی مورد آن جلوگیری می کند. این چاقو از نظر فرم دسته و تیغه دارای تنوع بسیاری است. این دسته ها به شکل پرنده ، ماشین، خودکار، تفنگ ، کفش و انواع حیوانات ساخته می شوند.

ب : چاقوی ضامن دار معمولی: این نوع چاقو در انتهای قبضه دارای ضامن برآمده است که با فشار آن ضامن تیغه را رها کرده و چاقو بسته می شود .

در این میان از چاقوهای شکاری و انواع کاردهای آشپزخانه و صحرایی که در اندازه های گوناگون ساخته  می شوند نیز باید نام برد.

قدیمی‌ترین چاقو

قدیمی‌ترین چاقوی به دست آمده از مجموعه‌ی مردان نمکی در معدن نمک چهرآباد  روستای حمزه‌لو  متعلق به هیجده قرن پیش است. این چاقو دارای دسته‌ای از شاخ بز و طول آن 11 سانتی‌متر است که با استفاده از دو میخ پرچ به تیغه‌ای متصل بوده وطول تیغه8.5 سانتی‌متر اندازه‌گیری شده است.

غلاف این چاقو از جنس چرم و با بندی از جنس چرم به لباس وی متصل بوده است، طول غلاف  5/15 سانتی‌متر  است در عرض آن شکافی تعبیه شده که احتمالاً وسیله‌ای شبیه گوش‌پاک‌کن یا نوعی سنجاق در آن جاسازی شده است.

چاقوی مزبور را می توان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.

در دوره‌  صفویه استادانی چون عبدالغفار سکاک در زمینه چاقوسازی زنجان نقش مهمی در رونق این صنعت مهم داشته اند.

این صنعت تا دوره‌ قاجاریه، یعنی تا سفر ناصرالدین شاه به فرانسه به همین سبک ادامه داشت و معروفترین آنها چاقوهای کرند و یا چاقوهای ساخت حسن ( حسن نام استاد زنجانی از استادان آن دوره) بوده است.

مواد چاقو: عمده مواد چاقوها عبارتند از:

١ـ فولاد که پس از گداخته شدن در اندازه های مختلف بریده شده و در مجاورت هوای آزاد سرد می شوند تا قابلیت سوهان خوری را پیدا کنند. سپس صیقل با سمباده نرم و مالش با چوب سخت انجام می گیرد. جلا دادن تیغه در اصطلاح آیینه کاری نام دارد.

٢ـ آستر یا اسکلت قبضه: آستر چاقو ها از دو نوع تشکیل شده نوع اول آهن ونوع دوم برنج است.

اولی از انواع تسمه ها و آهن آلات استفاده می شود و نوع دوم به صورت ریخته گری تهیه می شود.

٣ـ رویه: رویه چاقو دارای انواع مختلف است ابتدا از شاخ حیوانات استفاده می شده که دراین میان شاخ گوزن شهرت بسزایی دارد و از روویه های دیگری که حائز اهمیت است رویه های فلزی است که استادکاران با توجه به سلیقه و ابتکار خود را از انواع فلزهای سخت و قیمتی و یا معمولی انتخاب می نمایند.

از رویه های دیگری که در این اواخر مرسوم شده و قیمت و ساخت آن نیز مقرون به صرفه است رویه های فیبری و نایلونی است که از خارج وارد می شود.

۴ـ محور چاقو: عبارت است از لولای تیغه برای چاقوهای بازاری که از میخهای معمولی انتخاب شده و برای چاقوهای سفارشی از فولاد ساخته می شود. تا دوام بیشتری به چاقو ببخشد.

چکش، قندشکن و دیگر آثار هنری در رسته چاقوسازی زنجان وجود دارد.
......................................
گزارش: زهرا مقدمی