بازار قدیمی کرمانشاه؛ تلفيقی از تاریخ و فرهنگ مردم این دیار

به گزارش خبرنگار مهر، بازار كرمانشاه به عنوان يكي از اصلي ترين بخش‌هاي شهر محسوب مي شود كه تركيب دلپذيري از فعاليت‌هاي توليدي، بازرگاني، اجتماعي، فرهنگي، مذهبي و‌... را در خود جاي داده است.

وضعیت بازار در دوره زنديه

اهالي شهر كرمانشاه در دوره زنديه به ناچار از كنار رودخانه قره سو مهاجرت كرده و در رودخانه آبشوران در محله فيض آباد، كرمانشاه كنوني از نو بنا شد.

‌با هجوم جمعيت آواره شهر به دو روستاي فيض آباد و برزه دماغ، روستاي چناني در پيوند با محله فيض آباد در دوره زنديه شكل مي گيرد.

درون محله فيض آباد بازار تجاري بزرگي وجود داشته كه از محله فيض آباد آغاز شده و تا سربازخانه شهري ادامه داشته است.

بازار در دوره قاجاريه

بازار بزرگ كرمانشاه از اوايل دوره قاجاريه و در زمان سلطنت فتحعلي شاه برجاي مانده است.

فتحعلي شاه فرزند ارشدش محمدعلي ميرزاي دولتشاه را در سال يك هزار و221 هجري قمري به عنوان فرمانرواي ايالت كرمانشاه منصوب كرد.

دولتشاه با ساختن بازار بزرگ، سربازخانه شهري، كارخانه چوب سازي، بناهاي مذهبي، ميادين شهري، حمام ها و ساير ابنيه عمومي در شهر كرمانشاه اين شهر را از شهرهاي مهم و آباد ايران قرار داد او همچنين ساخت بازار اوليه را دركنار رودخانه آبشوران آغاز کرد.

پس از محمدعلي ميرزاي دولتشاه فرزند وي، امامقلي ميرزا عمادالدوله به عنوان فرمانرواي كرمانشاه منصوب شد. امامقلي ميرزا با توجه به تخريب تعدادي از رويدادهاي احداث شده در زمان فرمانروايي دولتشاه به ادامه فعاليت‌هاي عمراني در شهر اقدام کرد.

بازاركرمانشاه مانند ديگر بازارهاي خطي در جهت طولي رشد كرده و فضاهاي عمومي در دوسوي آن جاي دارند.

كليه فضاهاي بازار با هم مرتبط بوده و در دو طرف راهروهاي خطي معماري خاصي را بوجود آورده اند كه هركدام علاوه بر ارتباط با فضاهاي اصلي و فرعي يكنواخت بوده و مسير طولي را حفظ كرده اند. نظم موجود با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف ديگر، احتياج مشتري بازار و بافت شهري اطراف آن در طول زمان پايه گرفته و با گذشت زمان ميان بخش هاي مختلف آن هماهنگي معقولي برقرار شده است.

همجواري فعاليت‌هاي سازگار براي پيشرفت كسب و تسريع در دادوستد و ساخت كاروانسراها در خارج از راسته هاي اصلي از انسجام و يكپارچگي و هماهنگي در بازار خبر مي دهد.

تكرار شكل گنبدي و منحني و نورگيرهاي سقف به شكل دايره يا چهارضلعي اصلي بسيار مهم در بازار است و سقف به عنوان عامل حفاظت كننده موجب احساس امنيت در ميان بازاريان و خريداران مي شود.

بازار در دوره پهلوي

با آمدن وسايل نقليه موتوري به شهر كرمانشاه به منظور دسترسي به درون محلات فيض آباد و برزه دماغ و چناني، نقشه خيابان مدرس (سپه) در سال 1312 تهيه و عمليات اجرايي آن آغاز شد.

با احداث خيابان مدرس بازار به دو پاره شرقي و غربي تقسيم شده، گذرهاي درون بافت قطع و خيابان پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه ميدان با از بين بردن اين فضاي شهري شاخه هاي اصلي بازار را قطع كرده و با ايجاد واحدهاي تجاري در دو طبقه و جداره سازي شهري اين خيابان به يكي از اصلي ترين محورهاي بافت كرمانشاه تبديل شد.

احداث خيابان جوانشير در ضلع غربي خيابان مدرس بازار توپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا کرد.

با تغييراتي كه در بازار بزرگ كرمانشاه بوجود آمد بسياري از اصناف از جمله مسگري، سفيدگري، سراجي، صندوق سازي، گيوه كشي، نعل سازي، رنگرزي، صرافي و ... براي هميشه به بوته فراموشي سپرده شد.

عناصر و فضاهاي بازار کرمانشاه

الف- راسته: هر بازار بزرگ داراي حداقل يك راسته اصلي و چندين راسته ي فرعي است كه آن را دالان هم مي نامند. راسته هاي بازار كرمانشاه براساس حرفه بازرگاني و صنعتگري، شهر، مذهب بازرگانان و كاركرد به اسامي ذيل نامگذاري شده اند: بازاربزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنكدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوري آباد، بازار كلوچه پزها، بازار حلبي سازها، بازار صحاف ها، بازار مسگرها، بازار سراجها، بازار علافخانه، بازار تركها، بازار كليمي ها، بازار چال حسن خان، بازار توپخانه.

ب- دالان: دالان يك فضاي ارتباطي است كه غالباً نقش رابط بين فضاي بيروني با فضاي دروني بنا را دارد و معمولاً به صورت كوچه يا راسته اي كوچك و فرعي است كه از يك سو به راسته اي ديگر و از سويي ديگر به يك سرا يا كاروانسرا مربوط مي شود.

ج- حجره يا دكان: حجره هاي واقع در بازار كرمانشاه در طبقه همكف نقش يك دكان را داشتند كه در آنها كالا عرضه مي شد، در حاليكه حجره هاي طبقه فوقاني بيشتر به عنوان دفتر كار يا فضاي اداري تجارتخانه مورد بهره برداري قرار مي گرفت.

د- چهارسوق: در محل تقاطع راسته هاي بازار مسگرها، سراجها، صحاف ها و زرگرها در بازار كرمانشاه چهارسوقي ايجاد شده كه گنبد آن داراي ظرافت و تزئينات داخلي زيادي است.

ه- قيصريه: در راسته بازار صندوق سازها، قيصريه عمادالدوله ساخته شده كه محل كار صنعتگران و پيشه وران ظريف كار مانند بزازان، علاقه بندان، سوزن دوزان، گوهريان و مشاغلي از اين دست كه نياز به ظريف كاري دارد بوده است.

و- تيمچه: تيمچه كاروانسرا يا سراي كوچك سرپوشيده اي است كه فضاي بسيار مناسبي براي عرضه كالاهاي گرانبها مانند فرش است.

ز- سرا و كاروانسرا (خان): كاروانسرا يا سرا را مي توان مهمترين فضاي معماري طراحي شده در بازار كرمانشاه دانست كه دسترسي به آن از طريق راسته هاي اصلي است. علل پيدايش آن محدود بودن طول راسته بازارها و تعدد كاروانها در اين شهر است.

ح- خانبار: به محوطه بزرگي در پشت كاروانسراها يا سراها كه در حقيقت محل انبار اجناسي كه به وسيله چهارپايان يا گاري يا چرخ حمل مي شود و نبايد وارد بازار شود اطلاق مي شود.

ط- ميدان: در داخل و يا در كنار و امتداد بازارهاي مهم يك ميدان شهري وجود داشت كه در آنها بازارهاي روز و ادواري برپا مي شد.

ي- بازارچه: از فضاهاي داخل بازار به شمار نمي آيند و بازارهاي كوچكي هستند با چندين دكان در دو سوي يك معبر كه با سقفي پوشيده و به صورت بازار محلي كوچك براي تامين نيازهاي روزمره اهالي محل احداث شده است.

ك- گذر: بازارچه هاي بدون سقف را گذر مي گفتند كه داراي دكانهاي كمتر و با فعاليت محدودتر بوده است.

ل- مساجد و تكايا: به تناسب بزرگي وكوچكي بازار مساجدي در راسته اصلي ساخته مي شد.

م- قهوه خانه: قهوه خانه ها از فضاهاي جمعي هر بازار و بازارچه بوده و هستند و محل تجمع اجتناب ناپذير بازاري ها هستند.

کسانی که در بازارها مشغول فعالیت های اقتصادی هستند در کارهای فرهنگی نیز مشارکت دارند و در واقع بازارها را هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ فرهنگی می توان مکانی تاثیرگذار در هر شهر دانست و امید است با تلاش مسئولان در حفظ و نگه داری آن کوشا باشیم.

........

طیبه قدمی