بناها و خانه های تاریخی زنجان/ عمارت های تاریخی، روایتگران فرهنگ و رسوم گذشتگان

به گزارش خبرنگار مهر، بنای منحصر به فرد دارایی یادگار گذشته‌ای دور است و معماری این بنای زیبا نشان دهنده شکوه و عظمت تاریخ ایران است. عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد، این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت رضا خان که مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم بود از سوی دولت به اماکن و ساختمان‌های دولتی اختصاص یافت.

تاریخ ساخت بنای دارایی طبق کتیبه سردر ورودی جبهه شمالی و جنوبی بنا، سال 1316 هجری شمسی است که از همان ابتدا به امور مالی اختصاص یافت. عمارت دارایی حاصل فعالیت و نوآوری معمارانی چون وارطان هوان سیان، پل آبکار و گابریل گورکیان است که از معماران ارامنه کشور بودند و در دهه نخست قرن بیستم تاثیر مثبت و مهمی بر معماری نوین ایران داشتند. این اثر به شماره 2335 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .

بنای دارایی در مرکز شهر زنجان موسوم به سرچشمه است که در ضلع شمالی مجموعه تاریخی سبزه‌میدان و قسمت غربی خیابان طالقانی است که به کوچه دارایی و در قسمت غربی به کوچه کریم انصاری و دادگستری منتهی می شود.

مشخصات عمارت دارایی

عمارت دارایی با پلانی مستطیل شکل به ابعاد 15در22 متر در وسط باغی به مساحت 18 هزار متر مربع واقع است. این بنا در سه طبقه و با خصوصیات معماری دوره پهلوی از قبیل پنجره‌های متعدد، تراس، قرینه‌سازی در طبقات، ساخته شده است.

مصالح به کار رفته در این بنا سنگ، آجر، آهک، سیمان و آهن است که آجر عمده‌ترین مصالح و پس از آن سنگ نیز به تناسب استفاده شده است. ارتباط طبقات با 16 واحد پله سنگی در ضلع شمالی است. اتاق‌ها به صورت متقارن در دو طرف راه ‌پله ساخته شده‌اند.

ارتفاع ساختمان از کف تا زیر سقف طبقه دوم حدود 11.5 متر و ارتفاع داخلی طبقه‌ها 3.5 متر است و نمای پنجره‌ها از بیرون با اجرای قوعمس هلالی، زیبایی خاصی به بنا بخشیده است. در ورودی شمالی و جنوبی بنا دو حوض زیبا است که حوض شمالی به قطر 12 متر و حوض جنوبی در حال حاضر موجود نیست.

این دو حوض به قرینه و از طریق آب‌راهی که از زیر بنا می‌گذشت به‌هم ارتباط داشته‌اند و آبیاری باغ آن نیز از طریق قناتی که از محل می‌گذشت بود. با توجه به قرار گرفتن این بنای باشکوه در مرکز شهر و در مسیر مجموعه تاریخی سبزه‌میدان، بازار تاریخی و هم‌جواری با بناهای تاریخی دیگر از جمله عمارت ذوالفقاری، مسجد جامع، مسجد خانم و خانه وزیری با استقبال خوب گردشگران مواجه است.

بنای تاریخی دارایی از سال 1390 موزه هنرهای سنتی و صنایع دستی زنجان شده است. اشیاء نمایشی این موزه شامل انواع ظروف مسی قلمزنی شده دوره قاجار، انواع چاقو و شمشیر معاصر، صنایع دستی استان زنجان که شامل گلیم بافی، چاروق دوزی و ملیله کاری و... است.

متاسفانه طی سال‌های اخیر به علت ایجاد خیابان، قسمتی از این بنای زیبا و درختان آن تخریب شده است. با توجه به اینکه استان زنجان در عرصه صنایع دستی کشور قدمتی طولانی دارد و سابقه هنرهای دستی این استان هزاران سال است موزه‌های این استان رشد چشمگیری داشته است. عمارت تاریخی دارایی با دیرینه ای طولانی از ارزش های استان زنجان است که در تعطیلات پیش رو منتظر حضور گردشگران و بازدید کنندگان است.

عمارت ذوالفقاري

درمرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعهی تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده وقسمت هایی از آن از بین رفته است .

ازجالبترین بنا های باقی مانده ی این مجموعه ، بنای تاریخی مرکز مجموعه ی بیرونی است . این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده ، پلان بنا ایرانی وسبک ساختمانی آن تقلیدی از بنا های گوتیک اروپا است.

این مجموعه دارای دو طبقه است .در طبقه  اول قسمت اداری وحسابداری قرارگرفته ودر طبقه دوم (که دارای دو راه پله است ) تالارهای پذیرایی ، اطاق ها ی خواب ، اطاق های نیشیمن و سرویس های بهداشتی قرار دارد.سقف اطاق ها در طبقات به طرز زیبایی لمبه کوبی شده و شامل طرح های هندسی و گره سازی است . تزیینات داخل بنا در طبقه ی همکف ، کاشیکاری به سبک قاجار می باشد که طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی ) می شود .

تزیینات این عمارت در نما جالب توجه بوده و قرینه سازی بنا از هنر ایرانی وسبک ستون ها تقلیدی از معماری اروپا است .نمای ساختمان با آجرهای قالبی وپیشبر مزین شده است .

در اطراف ورودی طاقنماهای تزیینی دیده می شود .این قسمت نیز که از خیا بان بلافصله داخل مجموعه می شود، از معماری اروپا الهام گرفته است .

بنای عمارت ذوالفقاری در مجموع از بناهای تاریخی وبا ارزش شهر زنجان است که به سبک بناهای اواخردوران قاجار ساخته شده است اوج تزئينات بنا در نماي جنوبي تمركز يافته بدين ترتيب كه سطوح خارجي بصورت يكپارچه مزين است به انواع آجر چيني (آجر تراش ساده، نقش دارو آجر مهري ) دورة قاجار . عمارت ذوالفقاري قابل مقايسه با عمارت قوام السلطنه ( موزه آبگينه ) است .اين اثر به شماره 1852 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

خانه توفیقی

 با  توجه به موقعيت گسترش شهر در جهت شرقي و غربي و وجود رود خانه معروف زنجان چاي در جنوب شهروهمچنين مد نظر قرار دادن رشته كوههاي ضلع شمالي شهر بناي توفبقي در قسمت شرقي شهر و در حد فاصل رشته كوههاي مزبور رودخانه زنجان چاي ( در قسمت شمالي رود خانه ) واقع شده و وقعيت فعلي
بناي توفيقي دربافت قديمي شهر در محله معروف به غريبيه بالا كه به محله خرابه رجي نيز مشهور بوده ، قرار دارد . اين بنا از شمال غرب نزديك به دروازه رشت و از جنوب نزديك به دروازه رشت و از جنوب نزديسك به دروازه قزوين مي باشد .

بناي توفبقي از جمله بناهاي اواخر دوران قاجار و اوايل پهلوي بوده كه اين امر با توجه به نوع معماري و تزيينات بكار رفته در آن بخوبي مشاهده  است.

بطور كلي بناي توفيقي از نقطه نظر سبك معماري و سياق تزئيني مصاديق الگوي متقارن معمول و رايج در اواخر قاجار و اوائل پهلوي ساخته شده اند مي باشد . اين تقارن در شيوه معماري داخلي و سبك تزئيني در نماي خارجي به نقطه اوج مي رسد لمبه كاري شده با طرحها و رنگهاي زيبا در نماي داخلي و سقف و همچنين بخشهاي آجر كاري شده در طرحها و موتيف هاي تزئيني متعدد ، از جمله شاخص هاي معماري و شيوه تزئيني اين اثر تاريخي مي باشد . اين بنا منزل مسكوني مرحوم علي اكبر خان توفيقي نخستين شهردار و رئيس بلديه شهر زنجان بوده است .

اولين نكته اي كه در بدو ورود به منزل توفيقي نظر هر بيننده اي را به خود جلب مي نمايد ، حجم پيش آمده تالار طبقه اول با ستونهاي گرد آجري آن در قسمت ورودي ساختمان مي باشد ، در واقع پر كار ترين بخش نماي اين ساختمان از نظر كار نماسازي با آجر همين حجم بيرون زده تالار مي باشد آجر چيني رخبام در نماي جنوبي و همچنين آجر كاري ساده و مختصر دو طرفدر اصلي ، در جبهه جنوبي از جمله بخشهاي تزئيني بنا مي باشد ، از ديگر موارد تزئيني اين اثر مي توان بوجود تزئينات گچبري ، نگارها ، گچكاري ديوارهاي طبقه اول در محل تلاقي سقفهاي كاذب استفاده از لمبه با طرح ها و رنگهاي زيبا و بكار بردن آجر هاي تزئيني به شكلهاي قاب بندي در طرحهاي مختلف به سبك تزئين بي نظير آن اشاره نمود .

 بناي توفيقي بصورت منزل شخصي فعال و قابل استفاده بوده تا اينكه بنياد شهيد استان زنجان طي طرحي مصوب در نظر دارد تا بناي مزبور را گنجينه آثار شهداي استان زنجان دائر نموده و مورد بهره برداري قرار دهد لذا در اين راستا اقدامات حفاظتي و مرمتي را به انجام رسانيده كه مشروح آن در صفحه بعد آمده است.


نظر به اينكه بناي مزبور منزل اولين شهردار زنجان (آقاي اكبر توفيقي ) مي باشد و از آنجائيكه نامبرده فردي خير باني بناهاي عام المنفعه ديگر همچون رختوشويخانه ، كارگاه و غيره ... در سطح استان بوده كه تماماً يا در فهرست آثار ملي ثبت شده و يا در حال ثبت است و به همین جهت ضروري است تا منزل شخصي وي نيز در فهرست آثار تاريخي كشور به ثبت برسد.

خانه شيخ الاسلام

خانه شيخ الاسلام بر روي يك شيب ملايم قرار گرفته كه اين در ضلع شمالي به خيابان اما م و در جنوب به كمربندي خيام مي رسد اين بنا در مجموعه حريم بازار واقع گرديده كه در ضلع شرقي آن خيابان فردوسي و در ضلع شمالي مجموعه بازار تاريخي و خيابان ضيائي مي باشد در ضلع غرب كوچه شيخ الاسلام و در جنوب نيز به بافت قديمي و كوچه حسينيه منتهي مي‌گردد.

باتوجه به تحقيقات به عمل آمده بناي مزبور در سال 1136 ه . به دستور باني ، مرحوم شيخ الاسلام كه يكي از علماي بزرگ زنجان بوده جهت سكونت ساخته شده است منزل شيخ الاسلام به سبك خانه هاي قديمي زنجان و با مصالح سنگ ، آجر و ملاط در يك طبقه كار شده ورودي در ضلع غربي و اتاقها برگرد حياطي مشجر واقع گرديده تالار اصلي در ضلع شمالي بنا با تزئينات گچبري و سقف لمبه كاري شده خود نمائي مي كند در ضلع جنوبي حياط تالار اينهمي باشد كه متاسفانه در حال حاضر بصورت انباري مورد استفاده مي باشد اين تالار نيز داراي گچبري بسيار زيبيا با نقوش گياهي و حيواني و مقرنس بنا بصورت مسطح با تيرهاي چوبي و پوشش ملاط كاه گل بوده در سالهاي اخير با پوششي از اسفالت ايزولاسيون شده است .


اين بنا در حال حاضر نيز بصورت مسكوني و تحت اختيار يكي از شركاء  (آقاي آدقلي ) است  خانه شيخ الاسلام از جمله ابينه قديمي با تزئينات حائز اهميت بوده كه مي توان از آن به عنوان يك نمونه كامل از تزئينات خانه هاي قديمي استان زنجان نام برد. از جمله تزئينات بكار رفته در بنا مي توان به وجود گچبريهاي بسيارزيبامزين به نقوش حيواني و گياهي ريال مقرنسكاري ، تالار هاي ضلع شمالي و جنوبي ، لمبه كاري سقف وجود اتاقهايي گرد حياط ، نقاشي ستونهاي تالار و غيره ... اشاره كرد .

 در حال حاضر اين بنا در مالكيت ورثه مرحوم شيخ الاسلام بوده كه با توجه به نظر موافق و علاقهمند بودن ورثه در زمينه حفظ و ثبت آن اقدام لازم معمول گرديده است .


نظر به اينكه بناي مزبور محل سكونت و تدريس مرحوم شيخ الاسلام كه يكي از علماي بزرگ و بنام زنجان مي باشد بوده و همچنين با عنايت به علاقمندي ورثه جهت حفاظت بنا و همچنين پيشنهادهاي مكرر آنها در رابطه با هديه بنا به سازمان ميراث فرهنگي ثبت اين بنا در فهرست آثار تاريخي كشور قابل توجه و لازم مي باشد .

با عنايت به بررسي به عمل آمده توسعه اي در بنا صورت نگرفته و در رابطه با تعميرات انجام شده مي توان به ايزو لاسيون بام كه با آسفالت انجام شده و سيمانكاري نماي اتاقهاي ضلع شمالي ، گچكاري تالار ضلع شمالي و غيره .... اشاره نمود .

 خانه و باغ معین

در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رود خانه زنجانرود وغرب پل سردار خانه و باغ معین واقع شده که در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده ،بنا گردیده است .

این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبیهای زیبای سقف و سر ستونهای منقوش از تزیینات شاخص این بنا است .

خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی ،آب را به نقاط مختلف باغ هدایت می کنند.

........................................

گزارش: زهرا مقدمی