امام علی(ع) در خطبه چهل و دوم نهج البلاغه می فرمایند: اى مردم! ترسناك ترين چيزى كه از آن بر شما خائفم دو چيز است: پيروى از هوا و هوس و آرزوهاى طولانى. اما تبعيت از هوا و هوس انسان را از راه حق باز مى دارد و آرزوهاى طولانى آخرت را به دست فراموشى مى سپارد. آگاه باشيد دنيا به سرعت پشت كرده و به قدر ته مانده ظرفى كه آب آنرا ريخته باشند بيشتر از آن باقى نمانده است! و به هوش باشيد كه آخرت رو به ما مى آيد. دنيا و آخرت هر كدام فرزندانى دارند بكوشيد از فرزندان آخرت باشيد نه از فرزندان دنيا، زيرا در روز رستاخيز هر فرزندى به مادر خويش ملحق مى گردد. هم اكنون هنگام عمل است نه حساب و فردا وقت حساب است نه عمل!
به دلیل اهمیت این آموزه اخلاقی و توصیه امام علی(ع)، در بحث هفته قبل به موضوع هوای نفس پرداخته شده بود و در این هفته به موضوع آرزوهای دور و دراز پرداخته می شود.
آرزوهاى دراز و گاه بى پایان، آثار مخرب فراوانى در زندگى معنوى و مادى انسان دارد و به طور کلى مى توان گفت: طول امل(آرزو) پیامدهاى خطرناک و مخرب و سوء زیر را دارد:
1ـ سرچشمه بسیارى از گناهان
یکى از بدترین آثار منفى طول امل و آرزوهاى دراز این است که انسان را به انواع گناهان دعوت مى کند، زیرا رسیدن به این آرزوها معمولا از طریق مشروع غیر ممکن است، بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقى خود را ناگزیر مى بینند که در کسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایى نکنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، کم فروشى، رباخوارى، رشوه و مانند این امور، ابا نداشته باشند. به همین دلیل در حدیث معروف غررالحکم آمده است: «من طال امله ساء عمله: کسى که آرزویش دراز باشد عملش بد مى شود»! و نیز آمده: «اطول الناس املا اسوئهم عملا: آن کس که آرزوهایش طولانى تر است عملش زشت تر خواهد بود». در نقطه مقابل آن آمده است: «من قصر امله حسن عمله: کسى که آرزویش کوتاه باشد عملش نیک خواهد بود»! هر سه حدیث بالا از مولا امیرمؤمنان على(ع) است که حکایت از نتایج گریز نا پذیر طول امل(آرزوهای دور و دراز) می کند.
2ـ قساوت قلب
قرآن مجید درباره یکى از اقوام پیشین مى گوید: آنها کسانى بودند که مى پنداشتند عمر طولانى دارند(و گرفتار آرزوهاى دراز شده اند) و از این رو قلبهاى آنها قساوت یافت. دلیل این مسئله روشن است، زیرا طول امل(طولانی شدن آرزو) انسان را از خدا غافل مى کند و به دنیا حریص مى سازد و آخرت او را به دست فراموشى مى سپارد و اینها همه اسباب سنگدلى و قساوت است و سنگدلی در واقع کنایه از نفوذناپذیری است یعنی یاد خدا و یاد آخرت به هیچ وجه در دل او نفوذ نمی کند.
به همین دلیل در حدیثى آمده است که خداوند به موسى(ع) فرمود: «یا موسى لاتطول فى الدنیا املک فیقسوا قلبک، و القاسى القلب منى بعید: اى موسى! آرزوى خود را در دنیا طولانى نکن که قسى القلب خواهى شد و قسى القلب از من دور است». همین معنى در حدیث دیگرى از امام امیرمؤمنان(ع) آمده است که فرمود: «من یأمل ان یعیش ابدا یقسوا قلبه و یرغب فى الدنیا: کسى که آرزو دارد جاودانه در این دنیا بماند قسى القلب مى شود و راغب در دنیا مى گردد».
3ـ نسیان اجل
این اثر نیاز به شرح و بسط ندارد و به خوبى در زندگى آنها که گرفتار این رذیله اخلاقى هستند نمایان است که هرگز نه سخنى از مرگ بر زبان مى رانند و نه در فکر آخرتند، بلکه دائما در گرداب غفلت غوطه ورند. حدیث معروفى که هم از پیامبر اکرم(ص) و هم از امیرمؤمنان على(ع) نقل شده که مى فرماید: «طول الامل ینسى الاخرة: درازى آرزوها سبب فراموشى آخرت است» گواه صدق این مدعاست و نسیان آخرت به معنی آن است هیچ توجهی به کمالات معنوی ندارد و طبیعتا چنین کسی روی سعادت را نخواهد دید. در حدیث دیگرى از مولا على(ع) مى خوانیم: «اکثر الناس املا اقلهم للموت ذکرا; کسى که آرزویش از همه طولانى تر است از همه کمتر به یاد مرگ است».
4ـ زندگى پررنج
بدیهى است هر قدر آرزوها طولانى تر باشد تهیه مقدمات بیشترى را مى طلبد، همچنین صرفه جویى بیشترى براى حفظ اموال و ثروت ها جهت رسیدن به آن آرزوهاى دور و دراز لازم است و نتیجه این دو، یک زندگى توأم با درد و رنج و سخت گیرى بر خود و خانواده خود، توأم با تلاش شبانه روزى بى رویه خواهد بود. به همین جهت در احادیثى که از امیرمؤمنان على(ع) نقل شده است مى خوانیم: «من کثر مناه کثر عنائه: کسى که آرزوهایش زیاد باشد، تعب و رنج او فزونى خواهد یافت». و نیز مى فرماید: «من استعان بالامانى افلس: کسى که از آرزوهاى دراز کمک بگیرد فقیر و مفلس مى شود(و زندگى فقیرانه اى خواهد داشت هر چند ثروتمند باشد)» و آن به این خاطر است که اگر چیزی دست نیافتنی باشد نقد نخواهد بود و اگر چیزی نقد نباشد نمی شود به آن تکیه کرده و روی آن حساب نمود لذا کمک گرفتن از چیزی که هرگز بدست نخواهد آمد موجب فقر خواهد شد و نیز مى فرماید: «الرغبة مفتاح النصب: تمایل به دنیا(و آرزوهاى دراز) کلید درد و رنج است»!
5 ـ زندگى ذلت بار
صاحبان آرزوهاى دراز نه تنها در رنج و تعب دائم به سر مى برند، بلکه ناچارند شخصیت انسانى خود را نیز در هم بشکنند و براى رسیدن به مقصود خیالى در برابر هر کس و ناکس خضوع کنند و دست التماس به سوى این و آن دراز نمایند و به زندگى ذلت بار تن در دهند.
در حدیثى از امیرمؤمنان على(ع) مى خوانیم: «ذل الرجال فى خیبة الامال: خوارى مردان در ناکامى آرزوهاست». حال اگر کسی بخواهد هرگز روی ذلت را نبیند باید سعی کند که آرزوهای طولانی و به دور از واقع نداشته باشد،چرا که عمدتا ناکامی افراد در مورد آرزوهایشان ناشی از غیر واقعی بودن و دور از دسترس بودن آنها است. انسان عاقل همواره برای انجام کارهای خود قبل از آنکه اقدامی از او سر بزند ابتداد آن را بررسی کرده و توانایی های خویش را نیز در نظر می گیرد و علاوه بر آن از نظرات کارشناسان نیز بهره می گیرد، در نتیجه درصد احتمال موفقیت خویش را بالا می برد و از ناکامی های خویش می کاهد.
6 ـ محرومیت از نعمتها
همان گونه که در بالا اشاره شد، کسانى که گرفتار آرزوهاى دور و درازند و در دریاى امانى(آرزوها) غوطه ورند، غالبا به سراغ صرفه جویى و سخت گیرى هر چه بیشتر در استفاده از مواهب حیات و زندگى مى روند تا به آرزوهاى دور و دراز خود برسند. به همین دلیل نسبت به همه کس حتى خویشتن و زن و فرزند بخیل خواهند بود، همان بخلى که آنها را از بهره گیرى از نعمت هاى الهى محروم مى سازد و در عین برخوردارى از امکانات فراوان، زندگى فقیرانه اى دارند. در زمان خود افرادى را مى بینیم که تحت عنوان «تأمین آینده»! براى خود و فرزندان، گرفتار طول امل هستند و همین امر آنان را از مواهبى که در اختیار دارند محروم مى سازد، البته نباید این مطلب را از نظر دور داشت که مقصود از طول امل آرزوهای دست نیافتنی است و گر نه تدبیر امور آینده و رسیدگی به امر معیشت(به قدر کفایت) از نشانه های کمال فرد محسوب می شود.
7ـ محروم بودن از درک حقایق
آرزوهاى دراز همچون سرابى است که تشنگان را در بیابان زندگى به دنبال خود مى کشاند و تشنه تر مى سازد، بى آنکه به جایى برسند، این آرزوها چهره واقعیتها را به گونه اى دروغین نشان مى دهد و انسان به خاطر آنها درک نمى کند کجاست و به کجا مى رود؟ و وظیفه اش در برابر این سرنوشت چیست؟ از همین رو در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام)آمده است: «الامانى تعمى عیون البصائر: آرزوهاى دراز دیدگان بصیرت را نابینا مى کند»! کوتاه سخن اینکه: کسى مى تواند چهره زیباى حقیقت را آن گونه که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد که دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند و در میان ابرهاى تیره و تار طول امل قرار نگیرد.
8 ـ کفران نعمت
بدیهى است آرزوهاى دراز، انسان را به آن چه ندارد و شاید هرگز به آن نمى رسد دلبند مى سازد، به همین دلیل آنچه را از نعمت هاى الهى در دست دارد کوچک مى شمرد و نسبت به آن بى اعتناست و این کفران نعمت، پیامدهاى شومى در دنیا و آخرت براى او دارد. در حدیثى از مولاى متقیان امیرمؤمنان على(ع) مى خوانیم: «تجنبوا المنى فانها تذهب ببهجة نعم الله عندکم، و تلزم استصغارها لدیکم و على قلة الشکر منکم: از آرزوهاى دراز بپرهیزید که زیبایى نعمتهاى الهى را از نظر شما مى برد و آنها را نزد شما کوچک مى کند و به کمى شکر(و کفران نعمت) از سوى شما منتهى مى شود»!
نظر شما