شناسایی گسیختگیهای ناشی از زلزله شنبه/ قدیمی ترین زلزله منطقه مربوط به سال 300میلادی

به گزارش خبرنگار مهر، پس از وقوع زمین لرزه منطقه شنبه استان بوشهر که منجر به مرگ 37 نفر و مجروحیت بیش از 800نفر شد،  كارشناسان زمين شناسي فارس و دو اكيپ از سازمان زمين شناسي اقدام به بررسی زمین شناسی منطقه کردند.

طهمورث یوسفی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به این بررسیها و نتایج حاصل از آن، از شناسايي گسيختگي هاي ناشي از زلزله شنبه دشتي خبر داد و گفت: در بررسيهاي صورت گرفته مشخص شد كه زمين لرزه منطقه شنبه ناشي از گسل فشارشي با مولفه فرعي راستگرد بوده است.

وي با بيان اينكه يكي از مزيتهاي اين زلزله اين بوده كه محدوده زيادي را دربرنگرفته، بيان كرد: امواج محدوده زيادي از شكستگي گسل را در برنگرفته است.

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب ادامه داد: اين زمين لرزه در جايي رخ داده كه كم جمعيت بوده و تعداد خانوارها نيز كم بوده و تخريب منازل مسكوني نيز در جاهايي بوده كه خانه ها قديمي و از سنگ و گچ بوده است.

وي با اشاره به اينكه برخي از منازل مسكوني در اين منطقه اصول مهندسي را رعايت نكرده اند، اظهار داشت: پديده حاصل از اين گسيختگي گسل مذكور شامل شكافها و گسيختگيهايي به طول يك كيلومتر در هفت يا هشت كيلومتري شنبه بوده و پديده روانگرايي در مسير رودخانه اي در جنوب شنبه به وفور ديده مي شود.

يوسفي ادامه داد: اين پديده روانگرايي و مشاهده آن در رودخانه جنوب شنبه ناشي از حركات بعدي گسل و پديده هايي ناشي از روانگرايي است.

وي در رابطه با تعريف پديده روانگرايي نيز اظهار داشت: روانگرايي در واقع رسوبات ماشه اي همراه با آب است كه از درزها و شكافها بيرون زده و باعث مي شود حجم زيادي از رسوبات به سطح زمين راه پيدا كند و باعث نشست زمين در برخي مناطق شود.

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب افزود: پديده روانگرايي در شهرهاي ماسه اي و سطح آبي بسيار خطرناك است كه بايد به اين موضوع توجه شود.

وي با بيان اينكه اين تحقيقات از سوي كارشناسان زمين شناسي فارس و دو اكيپ از سازمان زمين شناسي صورت گرفته، بيان كرد: كارشناسان فارس در همان روزهاي ابتدايي نتايج بررسيها و گزارشهاي اوليه را به استانداري بوشهر تحويل داد و نتايج مذكور اخيرا به دست آمده است.

وي بيان كرد: تاكنون با مطالعات انجام شده شدت برداشت، شدت زلزله و... مشخص شده و عوارض ناشي از گسيختگي نيز عنوان شده است.
  

در ادامه کارشناسان زمین شناسی گزارشی از بررسیهای خود تهیه کردند که در ادامه آمده است.

در پى رويداد زمين‌لرزه ای در ساعت 16:22 سه شنبه مورخ 20 فروردین ماه 1392 با بزرگاى 6.1 در مقياس محلى در گستره شهرستانهاى دشتی، دیر و کنگان در استان بوشهر، تيم هایی متشکل از کارشناسان مديريت جنوب(مرکز شیراز) وگروه لرزه زمين ساخت و زلزله شناسى دفتر بررسى مخاطرات زمين شناختى، زيست محيطى و مهندسى سازمان به منطقه آسيب ديده اعزام شدند.

در این رويداد متاسفانه 37 نفر از هموطنانمان در شهر شنبه جان باختند و بيش از 860 نفر در این شهر و روستاهای مجاور آن مجروح شدند.

گستره رومرکزى اين رخداد مهلرزه‌اى در پهنه اى با دانسیته کم روستایی واقع گشته که بيشتر روستاها و دو شهر شنبه و کاکی از 10 تا100 درصد خسارت دیده می شود.

شکل -1 نقشه راههای ارتباطی منطقه زلزله زده، بیضی آبی منطقه بیشترین تاثیر را نشان می دهد

زمين شناسي منطقه

بوشهر بر اساس تقسيمات زمين شناسي ايران در زون ساختاري زاگرس(زاگرس خارجي)و به عبارتي بر روي پي سنگ عربي واقع شده است.اين منطقه از نظر ساختماني، شامل چين خوردگيهاي بسيار ملايم با روند شمال باختر- جنوب خاور مي باشدكه از روند كلي زاگرس تبعيت مي كند.

بررسي چينه نگاري ترادفي(‌stratigraphy sequence) پهنه زاگرس نشانگر آن است كه اين بخش از ايران، در فاصله زماني پركامبرين - ترياس مياني بخشي از ابرقاره گندوانا بوده است. از ترياس مياني، با تكوين تتيس جوان، شرايط دريايي ويژه اي بر آن حاكم بوده بوده است. از كرتاسه پيشين به بعد، پس از سرانجام گرفتن تتيس جوان و برخورد دو ورق زاگرس و ايران مركزِي، محيط هاي رسوبي از نوع همزمان با كوهزايي بوده اند. اگرچه پيشينه فاز  كوهزايي در پليوسن بوده است. ولي دگر شكلي، همچنان بر زاگرس تحميل مي شود.

شكل دو نقشه زمين شناسي منطقه زلزله زده (برگرفته از نقشه زمين شناسي خورموج، شركت نفت)

چنانچه اشاره شد گستره بوشهر، در كمربند چين خورده زاگرس، در حوضه هرمز و در بخ فارس ساحلي قرار گرفته است. آرايش محور تاقديسها و ناوديها شمال باختر - جنوب خاور است. روندهاي چين خوردگي از شمار ويژگيهاي مهم در هندسه گسيختگي هاي بنيادي است. تغيير ناگهاني در زاويه ميان پهلوي (inter limb angle) كوه ها و پيدايش خمش و كج شدگي محوري و همچنين ايجاد نقاط فراز (culmonation) (كوه ها) و فرود(depression) (دشتها) از شمار جلوه هاي ساختمانهاي چين خورده از ديدگاه ريخت زمينساختي و هندسه ساختاري گستره است. اثر سازوكار راندگي در گسيختگيهاي طولي، عاملي كار ساز در پيدايش واژگوني و شيب زياد لايه ها بوده و همچنين سبب تمايل سطح محوري اين تاقديسها شده است كه در اين راستا سلسله ريز چينهاي تكتونيكي و چند محوره شدن در محدوده مورد بررسي ايجاد گرديده است.

به طور كلي دگر ريختگي در زاگرس يك فرايند پيوسته نبوده بلكه در مراحل مختلف روي داده است. وجود نقشته هاي آواري همزمان با كوهزايي نظير آغاجاري و بختياري نشانه منقطع(episodic) بودن كوهزايي است. نخستين حركات فشارشي در زاگرس،در كرتاسه پسين و به دنبال فرورانش پوسته اقيانوسي نئوتتيس و برخورد اوليه صفحه هاي ايران و عربي بوده است. با ادامه همگرايي پيشاني دگرريختگي به سوي جنوب باختري پيشروي كرده است. در كمربند ساده چين خوردگي دگرريختي از پايان ائوسن آغاز شده و كمربند چين و راندگي اپي زودي، هر بار با افزوده شدن تعدادي چين فعال گسترش يافته است(HESSAMI,ET  AL.,2001). آخرين مرحله دگرريختگي با چين خوردگي و گسلش در سازند بختياري مشخص مي شود.

شكل 3 برشي عرضي شماتيك از برخورد و همگرايي در پوسته قاره اي ايران مركزي و عربي و به وجود آمدن كوهزاد زاگرس. محدوده مورد بررسي با مربع قرمز نمايش داده شده است

تاریخچه لرزه خیزی

زمین لرزه های تاریخی گزارش شده در این استان 5 رویداد است که قدیمی ترین آنها در سال 300 میلادی به ثبت رسیده است. بزرگترین زمین لرزه تاریخی گزارش شده در این استان با بزرگای 6 در مقیاس امواج سطحی زمین، در تاریخ 1883/10/16میلادی رویداده است.

از سال 1383 تا کنون تعداد بيش از 224 زمین لرزه دستگاهی با بزرگای بیش از 3 در این استان روی داده است. بزرگترین زمین لرزه دستگاهی در تاریخ 1925/12/18میلادی و با بزرگای6.5 در مقیاس امواج درونی زمين به ثبت رسيده است.

شکل - 4  نقشه الگوی تغییر شکل های عمودی در امتداد رودخانه مند همراه با پراکندگی زمین لرزه های بزرگ و حلیل سلزوکار کانونونی آنها (اویسی 2007 و 2008)

در سده گذشته بیش از هزار رویداد لرزه ای در منطقه جنوب زاگرس رخ داده که 109 مورد از آنها دارای بزرگای 5 و بیشتر بوده اند( از جمله زمين لرزه چند روز اخير خورموج). موارد ياد شده، نشان دهنده لرزه خیزی بالا در منطقه زاگرس است.

شكل 5 تاريخچه لرزه خيزي محدوده مورد بررسي. زمين لرزه شنبه با ستاره مشخص شده است

گسلهاي مهم استان بوشهر

گسل كازرون: گسلي است پي سنگي با روند نزديك به شمالي- جنوبي و با طول 125كيلومتر كه از 15 باختر شهرستان كازرون عبور مي كند. اين گسل گسترش گنبدهاي نمكي در زاگرس مركزي را كنترل مي كند. در طول گسل كازرون رخداد زمين لرزه هاي زيادي با سازوكار راستالغز راستگرد ثبت گرديده اند. هرچند اعتقاد براين است كه اين گسل تا قطر ادامه مي يابد، ولي پژوهشهاي جديد وجود اين چنين پيوستگي را تائيد نمي كند.

گسل برازجان: اين گسل با طول حدود 180كيلومتر در جنوب باختر گسل كازرون قرار داشته و در شكل رمپ فعال جانبي مسبب چندين رخداد زمين لرزه با سازو كار فشاري مي باشد.برخلاف انتظار، اين گسل فاقد مولفه غالب راستالغز است((OVEISI ET AL.,2009 و بررسيهاي جديد، پيش بيني جذا بخش بزرگي از لغزش راستگرد را بر روي گسل كازرون دارد (e.g autemayou al., 2005) و در چنين شرايطي گسل برازجان تمايل به راندگي نشان مي دهد.

گسل پيشاني كوهستان(mff)

گسل پيشاني كوهستان به عنوان مرز ساختاري مهم ميان زاگرس چين خورده ساده با كوهپايه ها و دت ساحلي خليج فارس مي باشد. اين گسل ا جمله گسلهاي كور(blind) مي باشد كه با شواهد ساختاري، توپوگرافي و ريخت زمنساجي و گاه لرزه اي قابل رديابي است(berberian). گسل پيشاني كوهستان با درازاي بيش از 130 كيلومتر در ايران از قطعات رانده متعددي با طولهاي 15 تا 115 كيلومتر تشكيل شده است. برپايه مختصات مركز بيروني زمين لرزه 16بهمن 1390، مكان اين رخداد در فاصله ميان گسل پيشاني زاگرس و خط ساحل خليج فارس بوده است. بر پايه برشهاي ساختاري ميزان جابجايي در شكل لغزش براي اين گسل 1 كيلومتر پيش بيني مي گردد.(e.g sherkati et al.,2005,oveisi et al,2007)

شكل 6 نقشه آبي هم شدت زمين لرزه بر پايه مدل نرم افزاري. پيشينه شدت احتمالي در رومركز 7 در مقياس مركالي پيشنهاد شده است

شكل 6 حل سازوكار كانوني زمين لرزه شنبه از مراجع جهاني

شكل 7 پراكندگي و بزرگي رومركز زمين لرزه ها بر اساس گزارش موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران بر روي تصوير ماهواره اي منطقه

شكل 8 نمونه اي از آسيبهاي ساختماني در شهر شنبه و روستاهاي پيرامون

شكل 9 گسيختگي سطحي مرتبط با زمين لرزه شنبه بوشهر(ديد به سوي جنوب)

شكل 10 مولفه هاي جابجايي بر روي گسيختگي شناخته شده

شكل 11 نمونه هايي از رخداد پديده روانگرايي مرتبط با رويداد زمين لرزه شنبه سيلابي رودخانه مند در نزديكي سطحي

شكل 12نمونه اي از ناپايداريهاي فراوان دامنه اي فعال شده طي رويداد زمين لرزه شنه كه به دليل رخداد پس لرزه هاي فراوان همچنان ادامه دارد.(ديد به جنوب)

شكل 13 تصوير ماهواره اي محدوده مه لرزه اي كه در آن موقعيت مكاني گسيختگي شناسايي شده با خط چين خورده قرمز، رومركز زمين لرزه شنبه از usgs و مركز لره نگاري دانشگاه تهران با ضربدر زرد رنگ و محلهاي انتخاب شده جهت نصب شبكه لرزه نگاري موقت بر اساس تخريبهاي بررسي شده و موقعيت گسيختگي سطحي شناسايي شده با ستاره قرمز رنگ مشخص شده است

نتيجه گيري

با توجه به بررسيهاي ميداني انجام شده و بر اساس تمركز خرابيها و گسيختگي ها شناخته شده تا روز دوم پس از رويداد، رومركز سطحي زمين لرزه حوالي جنوب شهر شنبه پيشنهاد مي گردد كه اين محل با رومركز دستگاهي اعلام شده انطباق كاملي نشان نمي دهد. همچنين گسل فشارشي با شيب صفحه گسلي به سمت جنوب باختر با مولفه فرعي راستالغز راستگرد به عنوان گسل مسبب پيش بيني مي شود. در ادامه بررسيها، برداشتهاي ميداني جهت تهيه نقشه هم شدت زمين لرزه و تهيه گزارشهاي تكميلي در دستور كار قرار دارد.