ابهام درباره میراث منتسب به شیخ بهایی / سازمان میراث فرهنگی ابهام زدایی نمی کند

به گزارش خبرنگار مهر، در تقویم ایرانیان روز سوم اردیبهشت ماه به عنوان روز بزرگداشت شیخ بهایی معروف شده است اما دولت ایران به‌منظور پاسداشت و ارج نهادن و اشاعه‌ فعالیت‌های فاخر فرهنگی در عرصه‌ میراث فرهنگی‌، صنایع دستی و گردشگری، 15 اردیبهشت‌ماه امسال آیین‌نامه‌ برگزاری جشنواره‌ ملی شیخ بهایی را مصوب کرد و قرار شد به‌صورت دوسالانه در هفته‌ میراث فرهنگی این رویداد مهم فرهنگی با جلب حمایت سازمان‌ها و نهادهای ملی و بین‌المللی برگزار شود.

به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی با 28 روز تاخیر شب گذشته در سالن اجلاس سران بزرگداشتی برای پاسداشت مقام ارجمند شیخ بهایی برگزار و از ایشان با نام معمار یاد کرد. منتها طبق آنچه فعالان و پژوهشگران میراث فرهنگی گفته اند، تا کنون هیچ سند رسمی مبنی بر معمار بودن شیخ بهایی نه تنها وجود ندارد بلکه صحت آثار تاریخی که به ایشان نسبت داده می شود نیز دارای شبهه و تردید است به عنوان مثال در میان اهالی اصفهان مشهور است که حمام شیخ بهایی با طراحی این عالم بزرگ و شیخ الاسلام وقت اصفهان ساخته شده است.

خانه منسوب به شیخ بهایی

در این باره این انتساب ها و نقل قولها، حشمت الله انتخابی، عضو انجمن دوستداران اصفهان به خبرنگار مهر گفت: در کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی که درباره تاریخ پادشاهان صفوی از زمان شاه اسماعیل یکم تا پایان پادشاهی شاه عباس یکم است و توسط یکی از دبیران دربار صفوی به نام اسکندر بیگ ترکمان در زمان سلطنت شاه عباس یکم نوشته شده‌ هیچ اشاره ای به معمار بودن شیخ بهایی نشده ولی ایشان را به عنوان فقیه، مفسر قرآن، عالم حدیث و علوم دیگر دانسته است.

انتساب طراحی مسجد جامع اصفهان به شیخ بهایی همانند حمام جای تردید است

این فعال میراث فرهنگی گفت: کتیبه سردر  مسجد امام حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از " خالص مال خود" بنا کرده و ثواب آن را به جدش شاه طهماسب هدیه کرده است و در پایین آن کتیبه دیگری وجود دارد که از معمار مسجد استاد علی اکبر اصفهانی با صفت "نادره دوران" و مهندس ناظر مسجد" محب‌علی بیکالله " یاده شده و نامی از شیخ بهایی نیامده است همچنین در این مسجد قطعه سنگی که شاخص ظهر را نشان می دهد منسوب به شیخ بهایی است که نظیر آن را آقا جلال تهرانی در مسجد چهارباغ در سالهای اخیر تعبیه کرده است.

در ادامه بحث های مربوط به انتساب بناهای تاریخی به عالم تشیع، یاغش کاظمی، کارشناس ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی، نیز به خبرنگار مهر گفت: شیخ بهایی منجم، ریاضی دان و دانشمند شیعه عهد صفوی در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک صاحب نظر بود. اما هیچ سندی وجود ندارد تا ثابت کند که ایشان در زمینه طراحی میدان نقش جهان و یا مسجد امام اصفهان نقشی داشته اند اما چون دربین مردم از مقام بالایی برخوردار بودند به همین دلیل بیشتر بناها و مکان های مهم را به ایشان نسبت می دادند.

حمام منتسب به شیخ بهایی در  آستانه ویرانی به سر می برد

وی با بیان اینکه شیخ الاسلام هر شهر دانش های زیادی درباره موضوعات روز داشته است اما اگر شیخ بهایی در زمینه معماری مانند هر دانش دیگری که ایشان در آن  متبحر بود، نظریاتی داشت، گفت: یکی از کتابهای به یادگار مانده از شیخ بهایی کتاب کشکول است که در آن مثالهای بسیار خوبی از علم ریاضی آورده شده چون ایشان در زمینه ریاضی صاحب نظر و دانشمند بوده است بنابراین اگر ایشان معمار بود یا در این زمینه اظهار نظری داشت به طور حتم کتابی نیز در این باره داشتند.

چه کسی گفته آب حمام شیخ بهایی با یک شمع گرم می شد

وی ادامه داد: شایعات مربوط به شیخ بهایی شاید رگه های واقعی داشته باشد اما باید بررسی کرد که این شایعات از کجا آمده و در کجا نوشته شده و آیا اصلا سندیت دارند یا نه.
کاظمی گفت: مکان های تاریخی مانند حمام شیخ بهایی نیز به ایشان نسبت داده شده اما چون خانواده شیخ بهایی خانواده بزرگی بوده ممکن است که فرد دیگری از خاندان شیخ این مکان را ساخته و یا طراحی کرده باشد.

یکی از مواردی که کاظمی نیز به آن اشاره کرد، موضوع حمام شیخ بهایی و تکنیک گرم نگه داشتن آب آن تنها با یک شمع بود که در میان مردم ایران شایع شده طراح این حمام شیخ بوده است اما آنچه انتخابی، از فعالان میراث فرهنگی در اصفهان به آن معتقد است این است که در تاریخ کتیبه سردر حمام شیخ بهایی آمده این حمام 34 سال پس از فوت ایشان ساخته شده است!

در این باره، حشمت الله انتخابی به خبرنگار مهر گفت: اگر خصوصیات عجیبی که درباره حمام گفته می شود مانند اینکه با یک شمع و یا گاز متان کار می کرده و غیره درست باشد، حداقل جهانگردانی که به این شهر سفر کرده و توضیحاتی درباره بناهایی از جمله حمام شیخ بهایی داده اند، نیز اشاره ای به این موضوع داشتند با این حال درباره معمار بودن ایشان یا هیچ سندی وجود ندارد و یا من ندیده ام.

وی افزود: نمی دانم خانه ای که اکنون در دست خانواده جلالی هاست آیا همان خانه شیخ بهایی است یا خیر اما خانه وی در همان کوچه بوده است. در گذشته حمام و یا مسجد نزدیک به محل سکونت افراد مهم شهر را به نام همان فرد می شناختند و چون حمام نزدیک خانه شیخ بود به حمام شیخ بهایی مشهور است.

انتخابی ادامه داد: شیخ بهایی کارهای بسیار ارزشمندی انجام داده است مانند نگارش 70 رساله و ... همچنین ایشان نخستین کسی بودند که توانستند رساله های فقهی اما متفرق را جمع کرده و به نام رساله جامع عباسی تدوین کند به همین دلیل بعد از ایشان تدوین رساله فقهی متداول شد.

انتخابی ادامه داد: شاید این شایعات از زمان شکست ایران در مقابل روسیه مرسوم شد و مردم از آنجا که احساس بدی نسبت به این موضوع داشتند، درباره گذشته خود موارد حقیقی و غیرحقیقی را مطرح می کردند.

انتساب تقسیم آب زاینده رود به اردشیر بابکان

انتساب طومار تقسیم آب زاینده رود به شیخ از جمله موارد دیگری است که انتخابی به آن اشاره کرد و گفت: ابن رسته، تقسیم آب زاینده رود را در کتاب اعلاق النفیسه، به اردشیر بابکان نسبت داده است. یعنی حداقل از 1800 سال پیش زاینده رود دارای برنامه تقسیم آب بوده است تصور می کنم نخستین بار در سال 1307 که نسخه چاپی طومار آماده شد، این تقسیم نامه نیز به شیخ بهایی نسبت داده شد ولی در اصل نسخه طومار نامی از شیخ بهایی نیست.

این پژوهشگر گفت: برخی افراد مانند اساتید دانشگاهی بیان می کنند که فلان اثر تاریخی متعلق به شیخ بهایی است و دیگران از او نمی پرسند که مستندات شما چیست و همان را قبول می کنند. اما زمانی که استاد نفیسی می خواست کتابی درباره زندگی و آثار شیخ بهایی بنویسد از الفت، یکی از دانشمندان اصفهانی، درباره طومار زاینده رود و نسبت آن به شیخ بهایی سوال کرد که آیا این موضوع معتبر است یا خیر. وی پاسخ داد "دهان به دهان نقل می شود" بنابراین این موضوع در جایی ثبت نیست.

وی همچنین درباره روز سوم اردیبهشت ماه به نام روز شیخ بهایی نیز گفت: هر روزی از سال را می توان به نام این عالم نامید منتها سوم اردیبهشت نه روز تولد ایشان است و نه روز وفات ایشان چرا که تاریخ تولدشان روز  26 ذی حجه سال 953 است که مطابق با هشتم اسفند بوده است و نه سوم اردیبهشت.

همچنین درباره اینکه چرا روزسوم اردیبهشت ماه به نام روز شیخ بهایی نامیده شده است، شاهین سپنتا از پژوهشگران و فعالان میراث فرهنگی در اصفهان به خبرنگار مهر گفت:  ماجرای نام‌گذاری روز اصفهان به عنوان سالروز ولادت شیخ بهایی و درج این اشتباه در تقویم رسمی کشور به چند سال قبل باز می‌گردد. در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۴ خورشیدی بیش از ۳۰ نفر از اصفهان‌شناسان روز یکم آذرماه را به عنوان روز اصفهان برگزیدند؛ پس از آن حتی برخی از مسئولان شهر همچون مرتضی سقاییان‌نژاد (شهردار اصفهان) محمد علی چلونگر (رئیس سابق مرکز اصفهان شناسی) و محمود محمدی (عضو شورای شهر) نیز نظر اصفهان‌شناسان را پذیرفتند و بیان‌نامه آن‌ها را امضا کردند.

به گفته این پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ چند روز پس از انتشار خبر انتخاب یکم آذر به عنوان روز اصفهان، برخی از اعضای شورای شهر اصفهان در یک حرکت شتابزده، تصمیم به خنثی سازی انتخاب اصفهان‌شناسان گرفتند و بر اساس دستورالعمل شورای اسلامی شهر اصفهان که چندی بعد منتشر شد، سوم اردیبهشت‌ماه به عنوان سالروز ولادت شیخ‌بهایی و به نام روز اصفهان نامگذاری شد.

سوم اردیبهشت اتفاق مهمی در زندگی شیخ بهایی رخ نداده است

وی ادامه داد: نامگذاری سوم اردیبهشت به نام روز شیخ بهایی از اساس اشتباه است. ما بارها به مسوولان شهر و شورای اصفهان و شورای فرهنگ عمومی گفتیم که اصرار آنها بر روز سوم اردیبهشت به نام روز معمار آن هم بر اساس روز تولد شیخ بهایی کاملاً بی‌اساس است.

با وجود اینکه پژوهشگران میراث فرهنگی عنوان می کنند سندی مبنی بر معمار بودن، انتساب برخی از ابنیه تاریخی به ایشان وجود ندارد و نامگذاری روز سوم اردیبهشت نیز به نام ایشان نشان دهنده هیچ اتفاقی مهمی در زندگی این عالم بزرگ نبوده، اما محسن مصلحی مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار مهر شیخ بهایی را معمار و طراح دانست گفت: ایشان در تقسیم آب زاینده رود نیز دست داشته و سندهای موجود در مرکز اسناد آن را ثابت می کند.

سازمان میراث فرهنگی در بزرگداشت شیخ بهایی، نشانی را طراحی کرده است که آن را به تلاشگران حوزه‌ میراث فرهنگی اهدا می کند. بنابراین نه تنها سازمان میراث فرهنگی پژوهشی کامل را در زمینه ابهام زدایی از میراث منتسب به ریاضی دان و دانشمند بزرگ شیعه انجام نداده بلکه با برگزاری چنین همایش ها و بزرگداشت هایی بر این ابهامات صحه گذاشته است، بنابراین آیا بهتر نبود به جای صرف هزینه های هنگفت برای یک همایش، این هزینه ها صرف پژوهش درباره شیخ بهایی و یا مرمت آثاری می شد که اگر نام شیخ بهایی را زنده نگه می دارند ولی رو به تخریب هستند؟!

پیگیری های خبرنگار مهر برای دریافت این اسناد و ثابت شدن انتساب شیخ بهایی به میراث فرهنگی اصفهان به رغم مکاتبه به مرکز اسناد استان اصفهان هنوز به نتیجه نرسیده است.

..................

گزارش از فاطیما کریمی