اقسام صبر؛ از صبر بدنی تا صبر نفسانی

به گزارش خبرگزاری مهر، همواره ميان انگيزه هاي ديني و هواي نفس،جنگ و نزاع برپاست. اين جنگ در ميان آنها به شدت شعله ور است، و ميدان اين جدال و زد و خورد، قلب مومن است. فرشتگاني كه ياري دهنده گروه حق مي باشند، دين را در قلب مومن ياري مي دهند و شيطاني كه ياري رسان دشمنان خدا هستند، هواي نفساني را كمك مي كنند. در اين ميدان زد و خورد، نقش صبر عبارت است از استواري و استقامت انگيزه هاي نفساني.

صبر بر دو نوع است: صبر بدني و صبر نفساني
- صبر بدني، مانند تحمل سختي ها و ثابت و استوار بودن در برابر آن، كه آن نيز بر دو نوع است. صبر عاملي مانند پذيرا شدن و تحمل اعمال سخت عبادي و صبر تحملي، مانند صبر بر صدمه هاي سختي كه بر بدن وارد مي شود و بردباري در برابر بيماري هاي سخت و جراحات خطرناك.

- صبر نفساني، شكيبايي در مقابل تمايلات طبع سركش آدمي و خواهش ها و هوا و هوس مي باشد. اگر اين نوع از صبر در برابر خواست ها و شهوت هاي شكم وغيره عفت ناميده مي شود. اگر صبر در خودداري از اموال حرام به كار برده شود خودداري و "ضبط نفس" ناميده مي شود و نقيض اين حالت "بطر" است كه بي بندو باري و تسليم تمامي هوس هاي نفس بودن است.

اگر صبر در جنگ به كار رود "شجاعت" ناميده مي شود كه نقيض آن "جبن" و ترسو بودن است. اگر صبر در فرو بردن خشم و غضب باشد، حلم ناميده مي شود و نقيض آن خشم و غضب است. اگر صبر در مورد پيشامدي ناگوار از مصائب و مشكلات روزگار باشد كه موجب اندوه و دلتنگي مي شود، "سعه صدر" ناميده مي شود و نقيض آن "ضجر" و ضيق صدر است. اگر صبر در رازداري به كار رود "كتمان" ناميده مي شود و صاحب آن را "كتوم" و رازدار گويند و نقيض آن "اذاغه" و آشكار كردن است.

پس بايد با اين تفصيلات صبر در برگيرنده بيشترين كمالات اخلاقي يك فرد مومن است و رئيس و امام ديگر صفات مي باشد، بدين جهت هنگامي كه از رسول اكرم(ص) از ايمان سوال گرديد، فرمودند: الصبر و السماحه؛ آن صبر است.

پس انسان در تمام احوالات زندگي خويش، از صبر بي نياز نيست، زيرا آنچه را كه آدمي در دنيا با آن بر خورد كند، يا خوشايندي هاي هواي نفس و مطابقت ميل اوست و يا به عكس آن است و انسان از اين دو حالت بيرون نيست، و در هر دو حالت، صبر براي انسان لازم است.

حالت اول؛ يعني حالتي كه خوشايند است، مانند صحت و سلامت، دارايي و مقام، زيادي قوم و خويشان، هموار شدن مشكلات، زيادي پيروان و ياران و همه چيزهايي كه در دنيا پناه و ملجاي به شمار مي روند و چه چيزي بيشتر از صبر براي انسان در اين گونه موارد لازم است؛ زيرا اگر انسان نفس خويش را از تمايل به اين صفات حفظ نكند و نفس در امور مباح حالات فوق فرو رود، ناتوان شده، به اسراف و زياده طلبي و طغيان و ناسپاسي كشيده مي شود، زيرا هنگامي كه انسان خود را بي نياز ببيند سركش و مغرور مي شود.

مومن در برابر بلا و مصيبت، شكيبا مي باشد، ولي صبر بر عافيت در موقعيت رفاه و آسايش از آن جهت كه در انسان سر كشي ايجاد مي كند، مخصوص مقام صديقين است و از اين جهت است كه خداوند بندگان خود را از فتنه مال و فرزند برحذر داشته و در سوره منافقون آيه 9 مي فرمايد: اي اهل ايمان مبادا اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل سازد.

حالت دوم؛ يعني حالتي كه مطابق ميل و هواي انسان نيست؛ اين حالت يا همچون طاعات و گناهان در اختيار و تحت اراده انسان است و يا همچون هجوم دشمن كه قسمت اول آن يعن مورد هجوم واقع شدن در اختيار انسان نيست، ولي انسان توانايي از بين بردن آثار آن را دارد و يا همچون مصائب و پيشامدهاي ناگوار كلا تحت اختيار انسان نيست.

نوع اول؛ اعمال و كردار انسان است كه به دو قسمت طاعات و معاصي تقسيم مي شود.

الف-طاعات؛در طاعات، انسان نيازمند صبر است و دليل آن اين است كه طبيعت آدمي از عبوديت و بندگي نفرت داشته و علاقه مند به ربوبيت و سروري است.از طرف ديگر،بعضي از عبادات هستند كه به سبب تنبلي،مورد انسان نمي باشند مانند زكات و بعضي ديگر به سبب بخل و تنبلي هر دو مورد استقبال انسان نمي باشد،مانند حج و جهاد!پس صبر بر طاعات،صبر بر سختي هاي است و انسان در حين انجام آنها به سه نوع صبر نيازمند است:

صبر اول؛ پيش از اقدام به طاعت است و نقش آن در تصيح و خالص نمودن نيت،و صبر بر موارد ريا و نيرنگ هاي نفس مي باشد كه مرحله اي بسيار شديد و سخت است. لذا رسول اكرم(ص)فرموده اند:انما الاعمال بالنيات؛ منحصرا اعمال به نيت ها بستگي دارند.

صبر دوم؛ صبر و شكيبايي به هنگام انجام طاعات است كه در اثناي عمل از ياد خداوند غافل نگردد و در برابر نداهاي رخوت و سستي طلبي نفس، كه انسان را به فراغت و دور شدن از عبادات مي كشاند شكيبايي كند و اين نيز كار دشواري است.

صبر سوم: صبر بعد از انجام عمل است؛يعني به عملي كه موجب آشكار شدن آن و ريا و سمعه مي گردد اقدام ننمايد و نيز پس از عمل،عبادت خويش ا به چشم عجب و ديگر مبطلات ننگرد و صبر نمايد. در سوره بقره آيه 264 تاکید دارد که صدقات و كارهاي خود را با منت و اذيت باطل نگردانيد.

ب- معاصي:براي انسان كدام نيازبيش از نياز به "صبر" در گناه است؟ سخت ترين صبر در گناهي است كه آدمي با آن مخالفت و خو گرفته و بدان عادت دارد. به خصوص اگر انجام و ارتكاب آن، ساده و آسان نيز باشد مانند غيبت و ريا و چاپلوسي و غيرآن؛ زيرا ملكه و عادت، طبيعت دوم انسان مي باشد كه اگر خواهش نفس بر آن اضافه گردد، لشگري از لشگريان شيطان در برابر سپاه خدا خواهند بود.

نوع دوم: آن مشكلاتي كه رخداد آن در اختيار انسان نباشد ولي انسان قدرت دفع و مبارزه آن را داشته باشد؛مانند اين كه او را با سخني يا عملي آزار دهند،يا نسبت به خود او يا مال او خيانتي انجام دهند.راه صبر در اين گونه امور،ترك انتقام و تلافي آزار و اذيت به صورت متقابل مي باشد. در سوره ابراهيم آيه 12 آمده و البته بر آزار و ستم هاي شما صبر خواهيم نمود.

نوع سوم؛ حوادث و مصائب و پيش آمد هايي كه اول و آخرآن، يعني ايجاد و ازاله آن در اختيار انسان نيست،مانند مصيبت هاي وارده و مرگ عزيزان و از بين رفتن اموال و از دست دادن سلامتي و صحت و ديگر بلايا و صبر در اين مقام،صبري است كه پايگاه و تكيه گاهش يقين مي باشد. رسول اكرم(ص) از خدا مي خواهد بار خدايا آن يقيني را به من ارزاني دار كه مصيبت هاي دنيا به وسيله آن برمن سهل و آسان گردد.