وقتی که نسخه های شبیه خوانی در صندوقچه می پوسد/نگاهی به گوشه نشینی اساتید هنرهای آیینی

به گزارش خبرنگار مهر، محرم که می شود نسخه های دست نویس پدربزرگش را از صندوقچه درمی آورد و دوباره مرورشان می کند، سال ها است هر سال کارش همین است. برگه ها را که زیر و رو می کند، غصه اش می گیرد، تعزیه ای که چند روز پیش دیده بود، نشانی از اشعار  این برگه ها نداشت. نفهمیده بود این شعرها را چه کسی سروده، با خودش فکر کرده بود شاعر آن اشعار احتمالا هرگز یک تعزیه اصیل ندیده، تعزیه ای که نشان از صاحبان آن داشته باشد. شاید همین شده بود که شعرهایش از دل برنیامده بود و بر دل هم نمی نشست. برگه ها را دوباره در صندوقچه گذاشت و دست هایش را به گونه خیسش کشید.

تعزیه خوانی، منقبت خوانی، پرده خوانی و نقالی، تنها تعداد معدودی از هنرهای آیینی پر تعداد این سرزمین هستند، نکته شگفت آور این است که با وجود پیوند این آیین ها با مناسک مذهبی، مسئولان هنری، برای نظام مند کردن آنها، ثبت اشعار و آداب اجرای هر یک و تربیت نیروهای آگاه توسط اساتید اصیل این عرصه تلاش چندانی نمی کنند. این موضوع باعث شده بسیاری از این هنرها به شکل ناقص و غلط به نسل بعد منتقل شود و نسل جدید نیز به ترویج این موجود ناقص الخلقه بپردازد. برای بررسی این موضوع به سراغ استاد رضا طریقت که پدران او از دوران صفویه منقبت خوان بوده اند و خودش نیز عمرش را بر روی این کار گذاشته و احسان شریف زاده، محقق هنرهای آیینی رفته ایم.

هنرهای آیینی اصیل راکد است

رضا طریقت استاد اصفهانی منقبت خوانی گفت: منقبت خوانی در حال حاضر راکد است.

وی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره تفاوت تعزیه خوانی و منقبت خوانی اظهار داشت: تعزیه خوانی گروهی و مبتنی بر شبیه خوانی است، اما منقبت خوانی متفاوت می باشد و در آن اشعاری برای مناسبت های مختلف در مدح ائمه خوانده می شود.

وی افزود: در منقبت خوانی روایت هایی به صورت شعبه به شعبه و داستان به داستان بیان می شود.

طریقت ادامه داد: کار ما به سبک قدیم است، منقبت خوانی به شیوه قدیم در حال منسوخ شدن است و کسانی که به شیوه های جدید کار می کنند، کارشان اصیل نیست. این گونه افراد به اجرا در رادیو و تلویزیون می پردازند و کار آنها بیشتر مداحی است تا منقبت خوانی.

وی گفت: این افراد از اشعار جدیدی استفاده می کنند و اشعار آن ها به قدر کافی مغزدار نیست، در حالی که اشعاری که ما استفاده می کنیم، از گذشته باقی مانده است.

این استاد منقبت خوانی با اشاره به این که منقبت خوانی از دوران آل بویه شکل گرفته و در دوره صفویه به اوج رسیده و باقی مانده است، اظهار داشت: اشعاری هم که ما استفاده می کنیم، از دوران صفویه و قاجار باقی مانده و به صورت سینه به سینه از پدران ما به ارث رسیده است.

وی ادامه داد: این اشعار به صورت مکتوب در نیامده است. قرار بود برخی محققان و نهادها این اشعار را چاپ و ثبت کنند و به صورت کتاب منتشر کنند.

طریقت گفت: افرادی از تهران و اصفهان نزد من آمدند و اشعار را ضبط کردند، اما نمی دانم این آثار ثبت و کتاب شده است یا نه؟

وی افزود: ما 50 سال زحمت کشیدیم و زندگی خود را روی منقبت خوانی گذاشتیم. حالا قرار نیست من از آن ها بپرسم این آثار ثبت شده یا نه و یا از آن ها بخواهم آثار را ثبت کنند، بلکه باید خود آن ها جوینده باشند.

این استاد منقبت خوانی با بیان این که منقبت خوانی شغل او است و برای آن خون دل خورده، اظهار داشت: سازمان های فرهنگی و هنری برای اجرا از ما دعوت می کنند، اما در زمینه ثبت اشعار منقبت خوانی کاری نکرده اند.

وی افزود: آنها پیگیر این موضوع نشدند و پشتکار لازم را نداشتند، بلکه می خواهند همه چیز حاضر و آماده در اختیارشان قرار گیرد.

باید منقبت خوانی اصیل کار شود

طریقت با بیان این که محققان از اجرای آنها فیلم گرفته اند، اما هنوز این مجموعه درنیامده است، گفت: از اصفهان هم کسانی چون آقایان قدسیه، شریف زاده، بکتاشیان و رهبری نزد ما آمده اند و پیشنهاد ثبت این اشعار را داده اند.

وی ادامه داد: ما بودجه ثبت این اشعار را نداریم و باید نهادهای هنری پیگیر باشند. در حوزه هنری اصفهان هم یک یا دو شماره از مجله "آیین" درباره هنرهای آیینی منتشر شد، اما این کار هم ادامه پیدا نکرد.

این استاد منقبت خوانی ادامه داد: عده ای هم پیدا شده اند که به این کار تسلط چندانی ندارند، اما مدعی آن می شوند و ادای این کار را درمی آورند، اما ما به دنبال تبلیغ خودمان نیستیم.

وی گفت: بیشتر در مجالس مذهبی خانگی و امامزاده ها کار می کنیم، استقبال مردم از سبک سنتی خوب است و آنها سبک های جدید را دوست ندارند.

طریقت افزود: باید منقبت خوانی اصیل کار شود و اشعار آن مغزدار باشد، اشعار جدید سطحی است و به دل نمی نشیند، سینه به سینه منتقل نمی شود و ماندگاری ندارد.

هنرمندان اصیل در حاشیه قرار گرفته اند

احسان شریف زاده، محقق هنرهای آیینی که مجموعه ای تصویری از دوازده مجلس شبیه خوانی در زمینه سیر تاریخ تعزیه ایران ساخته است، نیز در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: پرده خوانی در کل کشور دچار این مشکل است که افرادی که اصیل کار می کنند و درباره آن آگاهی دارند، در حاشیه قرار دارند و افراد فاقد شناخت در حال کار در این عرصه هستند.

شریف زاده ادامه داد: در برنامه هایی که نهادهای مختلف هنری اصفهان در این زمینه برگزار می کنند، افراد مشخصی که در عرصه سینما و تئاتر فعال هستند، به عنوان نقال، پرده خوان به اجرا می پردازند.

وی افزود: این در حالی است که اصل نقالی یا سایر هنرهای آیینی به صورتی که توسط این افراد اجرا می شود، نمی باشد و برای مثال برخلاف تصور آنها نقالی، خواندن عین اشعار شاهنامه نیست.

این پژوهشگر با بیان این که روایت مرشدهای مختلف از یک داستان واحد در پرده خوانی باهم متفاوت است و برای مثال چهار مرشد مختلف از داستان حر، چهار روایت متفاوت دارند، گفت: کسانی که در حال حاضر در این زمینه فعال هستند، اطلاعی از این قبیل ریزه کاری های هنرهای آیینی ندارند و به همین دلیل برای مثال در پرده خوانی، اشعار تعزیه را می خوانند.

این پژوهشگر اظهار داشت: وقتی اساتید و خبره های این حوزه را کنار می گذاریم، افرادی که می خواهند وارد این عرصه شوند، به جای رفتن به سمت اساتید، به سوی افراد دیگری می روند.

وی ادامه داد: ولی الله ترابی استاد تعزیه خوانی بود که وقتی صدایش را از دست داد، به پرده خوانی پرداخت، اما بقیه افراد باید توجه کنند که هر کاری اصولی دارد و نباید آن ها را بشکنیم.

شریف زاده گفت: برای مثال در جشنواره های کشوری هنرهای آیینی، اساتید این حوزه حضور ندارند، چرا که این جشنواره ها فراخوان منتشر می کنند و افراد کم تجربه تر درخواست اجرا در آنها را می دهند، ولی پیشکسوت ها درخواست اجرا نمی دهند، چرا که باید از آن ها برای اجرا در چنین جشنواره هایی دعوت کرد.

وی ادامه داد: به دلیل این که چنین اتفاقی رخ نمی دهد، پتانسیل جشنواره های هنرهای آیینی در سطح محدودی باقی می ماند.

این پژوهشگر افزود: مدت کوتاهی در زمینه هنرهای آیینی در حوزه هنری و تالار هنر اجراهایی شد، اما به علت کمبود بودجه این اجراها هم ادامه پیدا نکرد.

وی گفت: رسانه ها باید با اساتید متخصص این حوزه صحبت کنند و به معرفی جدی این گونه هنرها بپردازند تا تمایزهای این هنرها با همدیگر مشخص شود.

فعالان این عرصه از آن شناخت ندارند

شریف زاده اظهار داشت: این هنرها سینه به سینه منتقل شده است، اما در حال حاضر به دلیل این که اساتید این حوزه خانه نشین شده و ناشناخته مانده اند، این هنرها به شکل صحیح و کامل به فعالان جدید این عرصه منتقل نشده و به همین دلیل اصالت خود را از دست داده است.

این محقق هنرهای آیینی افزود: مسیری که سازمان های  نری اصفهان برای احیای این هنرها در پیش گرفته اند، اشتباه است. ما باید افراد اصلی و استاد این حوزه را برای اجرا انتخاب کنیم و از طرف دیگر به مکتوب کردن کار آنها بپردازیم.

وی ادامه داد: در پرده خوانی گاه برای یک پرده، 700 روایت و داستان متفاوت داریم، اما افرادی که در حال حاضر در این زمینه فعال هستند، در این مورد آگاهی ندارند و آداب اجرا، مناسب خوانی و اجزای کار را هم نمی شناسند.

شریف زاده افزود: برخی از این آداب قابل جمع آوری نیست و باید آن ها را در اجرا شناخت، به همین دلیل بهترین شیوه حفظ آن، انتقال سینه به سینه از استاد به شاگرد است.

.........................

گزارش: الهام باطنی