يزد؛ خاستگاه صنعت نساجی سنتی/ پارچه‌هاي سنتي بافته شده از تار و پود فراموشي

به گزارش خبرنگار مهر، صنعت نساجی یکی از هنرهای اصیل و سنتی ایرانی است و شاید نامدارترین شهر در زمینه صنعت نساجی در ایران شهر یزد باشد.

گرچه اين روزها صنعت نساجي در استان يزد رونق گذشته را ندارد و برخي واحدهاي صنعتي به كما رفته اند اما در اين گزارش تلاش شده تا نخست پيشينه اين صنعت و شاخه هاي مختلف آن معرفي شود و سپس در گزارش هاي بعدي به مشكلات صنعت نساجي در اين استان پرداخته شود.

از گذشته های دور بافت ترمه، پارچه و دستمالهای زیبای شهر يزد از راه جاده ابریشم به تمامی جهان فرستاده می شد.

نساجی سنتی در یزد به صورت عامیانه و در گویش محلی (شعربافی) گفته می شود و این بافتهای زیبا در یاد و خاطره مردمان اين شهر و شاید تمامی مردم ایران زمين جایگاه ویژه ای دارد.

به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی، احرامی بافی، ترمه بافی، بافت دستمالهای سنتی و شال که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در یزد به آنها شعربافی می گویند.

اگر ما امروز شهر یزد را به خاطر خانه های گلی و بادگیرهای زیبایش می شناسیم، به طور قطع در گذشته این شهر را به خاطر پارچه های گوناگون چشم نواز و فاخرش می شناختند.

یزد شهری بود که از شرق تا غرب همه آوازه آن را داشتند از هند گرفته تا شمالی ترین شهرهای دریای خزر از ترمه های بسیار زیادی که برای مردم کشمیر بافته می شد تا کارخانه های نساجی که در شمال ایران ساخته شده اند همه وامدار هنر صنعتگران یزدی هستند.

شعربافی سنتی که با دستگاه قدیمی پارچه بافی بافته می شد اکنون در یزد منسوخ شده است و حالا دیگر اکثر صنعتگران با ماشین صنعتی به کار بافندگی مشغول هستند.

در قدیم شغل اكثر مردم یزد یا شعربافی بوده یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی، رنگرزی و تهیه ابریشم.

در مورد انواع پارچه های تولیدی توسط شعربافان اطلاعات چندانی در دسترس نیست ولي به احتمال قوي در گذشته تعداد زیادی از انواع تولیدات شعربافی در يزد وجود داشته است.

زری بافی

زری، نفیس ترین و افسانه ای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است که هم اکنون نمونه هایی از آن زینت بخش موزه ها و سایر مراکز هنری ایران و دیگر کشورهای جهان است.

پرده بافی

بر اساس تحقیقات انجام شده متاسفانه کارگاه پرده بافی فعالی در سطح استان یزد وجود ندارد ليكن چند سال پیش بافت پارچه پرده ای در اين استان رواج است.

بافت پارچه پرده ای منحصرا در شهرستان یزد معمول بوده است که این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده و هیچ صنعتگری در این صنعت فعالیت نمی کند.

رولحاف بافی

رویه لحاف کلا به وسیله دستگاه چهارورودی بافته می شود ولی از سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت ورودی که قادر به تهیه پارچه هایی با عرض سه و نیم متر است بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید می کنند که در نوع خود منحصر به فردند.

شمد بافی

شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبه ای است که معمولا به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می شود و از اين رو طرف داران و مشتريان زيادي دارد.

چادر شب بافی

چادر شب بافی یا کاربافی نوعی صنعت خانگی است که بیشتر در شهرهای یزد و اردکان و بخش زارچ رايج و بافته و تهیه می شود.

در این صنعت خانگی مردان و زنان در کنار کار کشاورزی به بافت چادرشب مشغول هستند و اين اقدام نقش نسبتا خوبي در تقويت بنيه اقتصادي خانوارهاي چادر شب باف دارد.

بافت دستمال

تنها صنعتگر شناخته شده رشته سنتی دستمال عشایری و دستمال ابریشمی در حال حاضر فاطمه جان کریم فخری است.

این رشته اكنون جزو فهرست رشته های ثبت شده صنایع دستی است.

احرامی بافی

بافت پارچه ای به نام احرمی با تار و پود پنبه ای معمولا در اندازه های 100 در 70 سانتیمتر و دیگری 120 در 90 سانتیمتر بافته و تهیه می شود.

این نوع پارچه بیشتر مورد استفاده حجاج قرار می گیرد و به همين لحاظ در طول سال، مسافران سرزمين وحي را هم درحج عمره و هم در موسم حج تمتع به خود جلب مي كند.

ترمه بافی

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی که از دو سر نخ تار و پود که با دست بافته شده باشد، اطلاق می شود.

نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است که معمولا ترمه را از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا می توان آن را با رنگ  دلخواه  رنگ آمیزی کرد.

پشم ترمه باید مرغوب و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران دارای پشمهای نرم، محکم  و خوبی بوده و تا حدود زیادی براق و سفید است و معمولا از این پشمها برای بافت ترمه استفاده می شود.

دوره شاه عباس صفوی را می توان دوران اوج شکوفایی صنعت ترمه بافی اعلام کرد.

اغلب اين پارچه ها در گذشته هاي دور در خانه ها و با دستان هنرمند زنان يزدي توليد مي شد و برخي از آنها نيز در واحدهاي صنعتي اما اين روزها بافت اين پارچه ها نه تنها در خانه ها منسوخ شده بلكه در واحدهاي صنعتي نيز خط توليد اين پارچه ها جمع شده است.

از ميان بافته هاي ياد شده، اكنون ترمه روزگار خوشي دارد و بقيه بافتها كم كم به دست فراموشي سپرده مي شود.

---------------

گزارش: عليرضا مهران‌پور