چاه هایی که فعلا هم آب دارند و هم نان/ حکایت دو هزار چاه غیرمجاز کشاورزی در خراسان شمالی

به گزارش خبرنگار مهر، حدود 50 درصد از جمعيت 867 هزار نفري خراسان شمالي در بخش كشاورزي فعاليت مي كنند؛ زمين و آب نيازهاي اوليه كشاورزي به شمار مي روند و اين در حالي است كه خراسان شمالي در زمره استان هاي نيمه خشك كشور قرار دارد.

از ساليان دور كمبود آب در اين استان سبب شد تا مردم يكي از مرسوم ترين روش ها را براي جبران اين كم آبي انتخاب كنند؛ هر كس كه اندك زمين كشاورزي داشت در سايه نبود و يا كمبود نظارت دستگاه هاي متولي، اقدام به حفر چاه كرد و اين گونه شد كه چندين هزار حلقه چاه عميق و نيمه عميق در اراضي كشاورزي استان حفر شد.

با وجود اين كه در سال هاي گذشته بسياري از اين چاه ها خشك و شماري نيز از سوي دستگاه هاي متولي پلمپ شدند اما اكنون بيش از سه هزار حلقه چاه كشاورزي در خراسان شمالي وجود دارد كه از اين تعداد نزديك به هزار حلقه چاه داراي مجوز بوده و مابقي غيرمجاز هستند.

وزارت نيرو از سال 85 طرحي با عنوان ساماندهي چاه هاي غيرمجاز كشاورزي آغاز كرد، در اين طرح قرار بود به چاه هاي غيرمجاز داراي شرايط مجوز داده شود و مابقي چاه ها نيز پلمپ شود، اما اين طرح به علت اين كه حدود 80 درصد از چاه‌های غیرمجاز استان شرایط مورد نیاز برای اعطای پروانه و مجوز بهره برداری را نداشتند و از طرف ديگر هم كشاورزان به اين چاه ها نياز مبرم داشتند؛ چندان موفق از كار در نيامد.

ادامه توليد بخشي از كشاورزان خراسان شمالي به اين چاه هاي غيرمجاز بستگي دارد و از ديگر سوي بر اساس گفته سرپرست شركت آب منطقه اي خراسان شمالي برداشت بي رويه آب از اين منابع، باعث از بین رفتن آبخوانها و سفره های آب زیرزمینی و کاهش ظرفیت تغذیه منابع آب زیرزمینی و به تبع آن نشست زمین و وارد شدن خسارت سنگین به زیرساختها و تاسیسات زیربنایی، کاهش کیفیت منابع آب موجود، خشک شدن قنوات و چشمه ها ودر نتیجه کاهش دبی آب های سطحی مي شود.

آبي كه از سرچشمه گل آلود است

بر اساس آمار اعلامي سازمان جهاد كشاورزي خراسان شمالي، اين استان كمي بيش از 340 هزار هكتار عرصه كشاورزي دارد و حجم مصرف سالیانه آب در بخش کشاورزی استان نيز دو هزار و 160 میلیون مترمکعب است.

همچنين بر اساس گفته سرپرست شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی اکنون 93 درصد از منابع آب سطحی و زیرزمینی استان در بخش کشاورزی استفاده می شود.

از طرف ديگر مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در اين زمينه در گفتگو با خبرنگار مهر مي گويد: در استان دو هزار و 635 دهنه چشمه جوشان، 714 رشته قنات آب به طول 686 کیلومتر و سه هزار و 186 حلقه چاه وجود دارد.

غلامرضا حجي پور اظهار مي كند: ميزان آب استحصالی از این تعداد قنات سالیانه 110 میلیون متر مکعب، چشمه هاي جوشان خراسان شمالي سالیانه 296 میلیون مترمکعب و از چاه ها نيز 418 میلیون متر مکعب است.

به گفته وي بر اين اساس ساليانه حدود 850 ميليون مترمكعب آب زيرزميني براي كشاورزي در خراسان شمالي استحصال مي شود كه اين ميزان معادل 41 درصد از نياز آبي كشاورزي در استان است.

حجي پور مي افزايد: با توجه به اين كه حجم مصرف سالیانه آب در بخش کشاورزی استان دو هزار و 160 میلیون مترمکعب است؛ 59 درصد مابقي نياز آبي كشاورزي خراسان شمالي معادل هزار و 270 میلیون مترمکعب از آب‌های سطحی استان برداشت می‌شود.

در حالي كه بيش از يك پنجم نياز آبي كشاورزي در خراسان شمالي از حدود سه هزار چاه حفر شده تامين مي شود و بيش از دو سوم اين چاه ها نيز غيرمجاز هستند؛ سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی با این توجیه به ظاهر منطقي که وظیفه تامین نهاده‌های مورد نیاز باغداران و کشاورزان را دارد؛ نسبت به تامین سوخت یارانه‌ای برای این چاه‌ها اقدام مي كند.

البته اين تامين سوخت چاه‌های غیرمجاز با دستور مستقیم معاون اول وقت ریاست جمهوري انجام می‌شود و متوليان آن نيز مي دانند در صورت عدم تامین سوخت و یا پلمپ این چاه‌ها بسیاری از اراضی و باغات کشاورزی که در سال‌های گذشته کشت شده‌اند از بین می‌رود.

در اين زمينه دوگانگي وجود دارد؛ از طرفي حيات و ممات بخشي از كشاورزي خراسان شمالي به فعال بودن اين چاه هاي غيرمجاز بستگي دارد و از طرف ديگر هم دير يا زود با از بين رفتن و يا پايين آمدن سفره هاي آب زيرزميني، اين چاه ها نيز خشك شده و آنگاه ديگر در دست گرفتن كاسه چه كنم چه كنم كشاورزان و متوليان اين بخش، چندان چاره ساز نيست.

بهره برداري غيرمجاز چاره مشكل كشاورزي نيست

سرپرست شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی در گفتگو با خبرنگار مهر، مي گويد: حفر چاههای غیرمجاز و اضافه برداشت از چاههای دارای پروانه از معضلات اصلی منابع آب زیرزمینی استان به شمار مي رود كه آسيب هاي جدي به منابع زيرزميني وارد مي كند.

رضا نعيمي اظهار مي كند: بهره برداری غیرمجاز از منابع آب تبعات اجتماعی و اقتصادی گسترده اي دارد و اين مسئله نه تنها مشكل كشاورزي در خراسان شمالي را رفع نمي كند بلكه به زودي معضلات ناشي از آن گريبان استان و اهالي آن را مي گيرد.

به گفته وي برداشت غيرمجاز و بي رويه از منابع آب زيرزميني استان سبب مي شود با از بین رفتن آبخوانها و سفره های آب زیرزمینی و کاهش ظرفیت تغذیه منابع آب زیرزمینی، مشكلات ديگري از جمله نشست زمین و وارد شدن خسارت سنگین به زیرساختها و تاسیسات زیربنایی، کاهش کیفیت منابع آب موجود، خشک شدن قنوات و چشمه ها ودر نتیجه کاهش دبی آب های سطحی روي دهد.

او مي افزايد: همچنين اضافه برداشت در بخش آب هاي سطحي و توسعه بی رویه باغها و زمین های کشاورزی در بالادست، بدون توجه حقوق کشاورزان دارای حق آبه در پایین دست هم سبب مي شود تا علاوه بر بروز نابسامانی در مدار توزیع آب، باغ ها و زمين هاي كشاورزي در پايين دست خشك شوند و تنش هاي اجتماعي ايجاد شود.

نعيمي اظهار مي كند: در اين زمينه از ابتداي امسال تاكنون21 حلقه چاه آب غیرمجاز با حجم برداشت سالانه 222 هزار مترمکعب آب زیرزمینی در خراسان شمالي مسدود شده است.

به گفته وي علاوه بر اين در مدت مذكور برای مهار اضافه برداشت آب از چاههای دارای پروانه  نيز از برداشت دو میلیون و 320 هزار متر مکعب آب جلوگیری شده است.

نعيمي مي گويد: همچنين از ابتداي امسال تاكنون 58  دستگاه موتور تلمبه برداشت غیرمجاز آب از رودخانه های استان هم جمع آوری شده است.

پرست شركت آب منطقه اي خراسان شمالي در ادامه با بيان اين كه اکنون 93 درصد از منابع آب سطحی و زیرزمینی استان در بخش کشاورزی استفاده می شود، مي افزايد: از این مقدار مصرف منابع آبی در بخش کشاورزی استان، راندمان آبیاری حدود 35 درصد است و اين مسئله نشان مي دهد كه آبياري سنتي و روش هاي انتقال قديمي حدود 75 درصد از حداكثر راندمان آبياري در استان را كاهش مي دهد.

نعيمي اظهار مي كند: سالانه 790 ميليون متر مكعب آب وارد آبخوانهاي زيرزميني مي شود اما از طرف ديگر ميزان برداشت آب از سفره‌هاي زيرزميني در اين بخش سالانه 890 ميليون متر مكعب است.

وي تصريح مي كند: اين به معناي آن است كه سالانه بيش از 100 ميليون مترمكعب آب بیش از حجم تغذیه آبخوان های استان به صورت غیرمجاز از  منابع آب زیرزمینی استان برداشت مي شود.

نعيمي با اشاره به اين كه اضافه برداشت از منابع آب زيرزميني خسارات جبران ناپذیری به این منابع وارد می کند، مي افزايد: در حالي كه خراسان شمالي 11 محدوده مطالعاتی(دشت) و یک زیر حوضه دارد؛ وزارت نیرو به علت برداشت های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه بهره‌برداري از منابع آبهاي زيرزميني در هفت مورد از اين دشت‌ها شامل شيروان، اسفراين، جاجرم، صفي‌آباد، شوقان، بجنورد و سملقان را ممنوع كرده و وضعيت سه دشت شيروان، جاجرم و اسفراين را نيز در حالت بحراني قرار داده است.

لزوم ساماندهي چاه هاي غيرمجاز و استفاده از منابع جايگزين

به نظر مي رسد براي جلوگيري از پايين آمدن سطح آب سفره هاي زيرزميني و تبعات آن در خراسان شمالي و از طرف ديگر تامين همزمان آب بخش كشاورزي، مناسب‌ترین راهکار استفاده از منابع جایگزین آبی باشد؛ منابعي جايگزين كه با تلفيق روش هاي نوين آبياري تكافوي نياز آبي بخش كشاورزي استان را بكند.

همچنين استفاده از آب‌های سطحی از طریق احداث بندهای آبی و خاكي، اجراي طرح هاي آبخيزداري و ... از ديگر راهكارهاي موجود در اين زمينه هستند كه علاوه بر تامين آب مورد نياز بخش كشاورزي، وقوع حوادثي چون سيل را نيز كاهش مي دهد.