به گزارش خبرنگار مهر، توس در گذشته به تمام مشهد اطلاق می‌شده ولی امروزه تنها به محدوده شهر تابران اطلاق می‌شود، این سرزمین که از تاریخی کهن در قبل و بعد از اسلام برخوردار بوده امروز در 24 کیلومتری شمال‌غربی مشهد واقع شده است.
شهری که خاطرات زیادی از حماسه سرای تاریخ اساطیری ایران "فردوسی" و آثار تاریخی زیادی در دل خود جای داده است، اگر به فصد زیارت و گردش به پایتخت معنوی ایران قدم می‌گذارید بهتر است از این آثار و روستای این شاعر بلند آوازه "پاژ" در دل تابران، کهن دژ تابران و دیگر آثار در مسیر این شهر هم دیدن کنید.
بنابر شواهد تاریخی، تابران در سده های چهارم، پنجم و ششم هجری مرکز ولایت توس، شهری آباد و پر اهمیت بوده است، تا این که حملات مغول‌ها و میرانشاه پسر تیمور آن را ویران کرد.
پس از آن شیبک خان ازبک که حملاتش به خراسان درصدد عمران و آبادانی مجدد این شهر برآمد که ناکام ماند، این شهر بقایای حصار و باروی شهر، کهن‌دژ، بنای هارونیه، بقایای مسجد جامع تابران، آرامگاه فردوسی و روستاهای توس و اسلامیه را در بر می‌گیرد.
بقایای حصار و باروی شهر تابران
به استناد یافته‌های باستان‌شناسی عصر طلايی فرهنگ و مدنیت تابران در سده‌های چهارم تا هفتم هجری بوده و از نظر وسعت در دوران ایلخانان مغول بیشترین گستره را داشته است.
این شهر از نظر معماری و شهرسازی از نوع مدور و یکی از معدود نمونه‌‌های بر جا مانده از شهر های تاریخی است، الگویی از شهرسازی که مشتمل بر کهن دژ ارگ و بخش های دیگر بوده است.
باروی نیمه ویران تابران به طول هفت کیلومتر بقایای این شهر را در بر گرفته که ارتفاع اولیه آن 9 متر بوده و بر اساس متون 106 نیم برج و حداقل چهار دروازه به نام‌‌های رزان، رودبار، مرو و نیشابور داشته است.
کهن‌دژ شهر تاریخی تابران
در گذشته کهن‌دژ در بر‌گیرنده مجموعه‌ای از بناهای دیوانی و مسکونی بوده که حکمران و امرای شهر در آن مکان مستقر می‌شدند.
کهن‌دژ تابران در فاصله 250 متری باروی شهر قرار دارد و پیرامون آن را خندقی به طول هزار و 50 متر و پهنای 15 متر احاطه کرده است، ورودی این کهن دژ که شامل برج و بارو، خندق و استحکامات دفاعی بوده، بقایای معماری مربوط به دوره سامانیان تا صفویه را شامل می‌شود.
بر اساس کاوش های باستان شناسی در محدوده کهن دژ آثاری ارزشمند از قبیل بنای مدور آجری، مسجد و حمام نیز شناسایی شده است.
بنای هارونیه
بنایی که امروزه به هارونیه مشهور است در فاصله حدود 800 متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی و 24 کیلومتری مشهد واقع شده است. هارونیه نام جدیدی است که به این مکان داده شده و شاید سابقه مکتوب آن حتی به یکصد سال پیش هم نرسد، لذا هیچ ارتباطی به هارون‌الرشید عباسی (170تا193ق) ندارد.
این بنا به لحاظ کارکرد خانقاه یا آرامگاهی است که در سده هشتم هجری بر روی بقایای ابنیه کهن شهر تابران ساخته شده و در دوره تیموری سه فضای انتهایی به آن افزوده شده است.
هارونیه دارای آراستگی‌های بسیار زیبای گچبری بوده و نمادی از وجود شخصیت‌های عرفانی و فعالیت‌های آنان در توس است. سنگ گرانیتی سیاه رنگ در ضلع جنوبی بنا یادبودی از امام محمد غزالی توسی از عرفای سده پنجم و ششم هجری است، در شمال غربی بنا نیز مقبره زنده یاد حسین خدیو جم از غزالی شناسان معاصر قرار دارد.
بقایای مسجد جامع تابران
در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، در یکصد و پنجاه متری جنوب غربی بنای هارونیه قدیمی ترین مسجد موجود در خراسان و بقایای یکی از منحصر به فرد ترین مساجد اولیه ایران کشف شده است.
بقایای این مسجد به طول 94 و عرض 53 متر به سبک شبستانی ستون‌دار اولیه (خراسانی) ساخته شده و بر اساس بررسی‌ها شامل شبستان جنوبی، قبله، صحن و شبستان شمالی است.
بر اساس آثار کشف شده احتمالاً متعلق به اواسط سده پنجم هجری است و گویا بانی آن خواجه نظام‌الملک توسی بوده است.
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی
فردوسی حماسه سرای تاریخ اساطیری ایران که در سال 329 قمری در روستای پاژ متولد شده بود، به سال 411 و یا 416قمری در توس درگذشت و در باغ شخصی خود که در داخل باروی توس و جوار دروازه رزان قرار داشت به خاک سپرده شد.
نظامی عروضی در سال 510قمری قبر این شاعر نامدار را زیارت کرده است، اما جستجوی واقعی برای یافتن محل دقیق آرامگاه حکیم در زمان ناصرالدین شاه قاجار به امر آصف الدوله والی خراسان انجام و بنایی آجری بر روی آن بر پا شد.
در سال هزار و 305 شمسی فرهیختگان مصمم شدند بنایی بر فراز مقبره‌اش برپا کنند و در سال هزارو 309 شمسی حاج محمد علی قائم مقام رضوی برای ساخت آرامگاه 25 هزار و 250 مترمربع از املاک خود را هدیه و ساختمان آرامگاه در سال هزار و 313 شمسی به اتمام رسید اما بعدها نشست کرد.
از سال هزار و 343 شمسی تخریب بنای قبلی و بازسازی بنای فعلی با وسعت 945 مترمربع با استفاده از شیوه معماری هخامنشی و اشکانی آغاز و در سال هزار و 347 به اتمام رسید.
مقارن با آن سید عیسی و سید موسی قائم مقام نیز بخشی دیگر از زمین‌های خود را به مساحت 25 هزار و 375 مترمربع برای توسعه باغ آرامگاه اهداء کرد.
طبقه تحتانی بنای آرامگاه این شاعر پر آوازه دارای دیوار نگاره هایی از فریدون صدیقی با مضمون هفت خان رستم است که به شکوه این مکان افزوده است.
میل اخنگان
میل اخنگان در فاصله 11 کیلومتری شرق شهر تابران توس در جوار روستایی به همین نام قرار دارد، این بنا برج مقبره‌ای است بر روی یک سکوی هشت ضلعی که ارتفاع آن حدود 17 متر و بر فراز بنا گنبدی مخروطی است که پوشش خارجی آن با شیوه خاصی تزيین شده است.
فضای داخلی بنا فاقد نقش و نگار بوده و نمای بیرونی آن اعم از دیوار و نیم ستون‌ها با کاشی آذین شده است، نقوش ستاره‌ای شکل و چلیپايی نیز در آن دیده می‌شود.
با وجود سنگ قبر در فضای داخلی بنا، هویت مدفون در آن مشخص نیست، برخی معتقدند آرامگاه متعلق به گوهرتاج خواهر گوهرشاد آغا است سبک معماری و تزيینات میل اخنگان مؤید انتساب آن به دوره تیموری است.
روستای تاریخی پاژ
روستای پاژ یکی از صدها دهکده دشت توس و زادگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی است که در 15 کیلومتری شمال شهر مشهد در تقاطع جاده کارده به کلات واقع شده است.
بخشی از فضای مسکونی این روستا در میان آن و بقیه بر روی تپه ای موسوم به قلعه بلند استقرار یافته است.
روستای فعلی پاژ حدود 800 هکتار وسعت دارد و چهار هکتار آن مسکونی است. بقایای سفال‌های پراکنده در قلعه کهنه پاژ حاکی از تداوم مدنیت پاژ از سده‌های اولیه اسلامی تا قرن نهم و دهم هجری است.
روستاى پاژ يکى از نقاط بسيار ديدنى استان خراسان محسوب مى‌شود و با اندکى بذل توجه مى‌توان مشتاقان بسيارى را که همواره زندگى خود را با غرور ملى در‌آميخته‌اند، به زادگاه شاعر ملى و حماسه سراى بزرگ ايران جذب کند.
اگر به این سرزمین کهن قدم نهاده اید با دیدن از این اماکن خصوصا روستای "پاژ" یادی هم از شاعر حماسه‌سرای ایران بکنید.
-----------------------------
گزارش : ملیحه زرین‌پور
نظر شما