مجموعه تاریخی بسطام؛ گنجینه ای از فرهنگ و تمدن/ بسطام مهد عرفان شرق

به گزارش خبرنگار مهر، در خصوص پیدایش شهر بسطام، صنیع الدوله در جلد اول کتاب مطلع الشمس چنین می نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن شش میلادی می دانند.

اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد (ع) فرزند امام جعفر صادق و همچنین عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعۀ تاریخی این شهر طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی است که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، كار مرمت اصولي و اقدامات اوليه براي ثبت آن در فهرست آثار جهاني یونسکو در حال انجام است.

مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی:

این مجموعه زیبا و وسیع که آثاری از دوران سلجوقی به بعد را شامل می شود در کنار مرقد و خانقاه متعلق به "ابویزید طیفوربن عیس بن سروشان بسطامی" ملقب به "سلطان العارفین" بایزید بسطامی است.

وی از بزرگ مردان عرفان است که در شرح احوالش بزرگان و شخصیت های بسیاری گفته و نوشته اند. بایزید بسطامی از رجال قرن دوم و سوم هجری بوده و پدرش سروشان از زرتشتیان بسطام بود که بعد به اسلام گروید.

 خود مرقد چیزی جز یک قبر ساده در گوشه جنوبی صحن باز مجموعه و در مجاورت گنبد و ایوان "غازان خان" نیست. گفته شده که پس از دفن بایزید در این محل در قرن سوم هجری هیچگاه بنایی بر فراز آن برپا نشده تا اینکه در قرن هشتم هجری به دستور "غازان خان" همزمان با بنای بقعه ای برای مزار امامزاده محمد(ع) بقعه ای نیز برای آرامگاه بایزید ساخته می شود تا بازمانده جسد وی بدان جا منتقل شود که به عللی این انتقال صورت نمی گیرد.

خانقاه یا صومعه بایزید:

خانقاه بایزید در سمت غربی مرقد واقع است و شامل سه اتاق کوچک متصل به هم با سقف های کوتاه می شود، در بخشی از این بنا محراب گچبری زیبایی وجود دارد. بر بالای کتیبه ورودی به اتاق دوم تاریخ 702 ه. ق به چشم می خورد.

رواق:

یکی از اقداماتی که در دوره صفویه و در دوره حکومت "امیر غیب این استا" جلو مجموعه تاریخی بسطام صورت گرفته تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده محمد به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.

غازان خان پس از احداث ایوان ورودی امامزاده (ایوان جنوبی) در سمت شرق بین مسجد بایزید و ایوان ورودی و وسط منار دیواری می سازد و با استفاده از بناهای موجود بین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده را مسقف می کند. کف رواق که در واقع حیاط مسجد دوم بوده است مورد بررسی قرار گرفته و قبرهای زیادی کشف شده که مربوط به دوران بایزید و بعد از آن است.

منار مجموعه تاریخی بسطام:

منار آجری مجموعه تاریخی بسطام در قسمت شرقی مسجد بایزید و متصل به آن قرار دارد. طبق کتیبه کوفی آجری منار مزبور در سال 514 ه. ق در دوره سلجوقی ساخته شده است. تاج مناره در قسمت فوقانی و بوسیله چند ردیف آجر جینی هنرمندانه بوجود آمده است. پلکان های منار بصورت مارپیچی و بوسیله روزنه هایی که در بدنه مناره تعبیه شده نور داخل آن تامین می شود. این منار 14 متر ارتفاع دارد.

مسجد اول بایزید:

 بنای کنونی مسجد اول بايزيد بشکل يک مربع مستطيل بوده و حاوی کهن ترين آثاريست که تا بحال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقريباً يک متر پايين تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پديدار شد. در قسمتی از ديوارهای خشتی که بر روی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از يک نقاشی ديواری نيز هويداست، مي توان به زمانی کهن تر نسبت داد. مسجد اول فضايي کوچک و دارای محراب بوده که بايزيد در آن نماز می گذارده است.

مسجد دوم بایزید بسطامی:

این بنا در کنار امامزاده محمد(ع) در مجموعه تاریخی بازیزد بسطامی واقع شده و از آثار جالب توجه قرن ششم و هفتم ه. ق است و دارای محراب گچبری نفی با نقوش هندسی، گیاهی، اسلیمی و گلهای چهارپر می باشد. بخش فوقانی محراب با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق از دوره ایلخانی و قاجاری آراسته شده است.

مسجد ایلخانی:

اين مسجد نيز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتيبه معروف مسجد بايزيد هستند ايجاد يا تزئين شده است. ضلع شرقی اين مسجد با مسجد بايزيد مشترک است و قسمتی از گچبری های ايلخانی آن که در قسمت شمال ديوار شرقی زير گچ پنهان بود بيرون آورده شد.

مسجد جامع بسطام:

در فاصله ای نه چندان دور از مجموعه تاریخی بسطام و در قسمت جنوبی آن مسجد جامع قرار دارد و توسط غازان خان در بین سالهای 706-700 ه. ق ساخته شده است.

مسجد دارای صحن مستطیل شکل روباز و دوشبستان زمستانی و تابستانی است. ضلع جنوبی صحن روباز دارای سه دهنه است که بوسیله درگاه هایی با طاق های دالره تیزه دار به هم مربوط می شوند. بر ایوان مرکزی محراب گچبری زیبایی دیده می شود که دارای کتیبه های قرآنی است.

تاریخ کتیبه های ایوان به سال 706 ه. ق بر می گردد. محراب مسجد جامع بسطام یکی از نمونه های منحصر به فرد و با ارزش گچ بری است.

امامزاده محمد(ع):

در جنوب صحن مجموعه واقع و مدفن یکی از فرزندان امام صادق (ع) است. بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه مربوط به غازان خان (703-670 ه. ق) و تعمیران آن مربوط به دوره الجایتو است.

ایوان امامزاده بلند و دارای تزئینات آجری فوق العاده زیبایی در نمای خارجی و همچنین دری از چوب مشبک ساده است. در قسمت بالای ایوان کتیبه ای با گچبری های ظریف و یک ردیف مقرنس ساده به چشم می خورد. سقف ایوان نیم گنبد است که از دو گوشواره تشکیل یافته و شامل نقاشی هایی به شکل ستاره های شش پر است. ازاره حرم از کاشی های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه ای به حاشیه ای از کاشی های گلدار پوشیده شده است.

گنبد غازان خان:

این بنا به صورت منفرد و نقشه مربع در مقبره بایزید و در کنار صحن مجموعه قرار دارد. بر فراز بنا گنبد زیبا و مخروطی شکلی قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای است.

ایوان غربی صحن:

در کنار گنبد غازان خان قرار دارد و سال 717 ه. ق ساخته شده است. محوطه ایوان کوچک و بصورت بن بست دارای تزئیناتی شبیه سردر ورودی و دالان الجایتو است و آجر چینی آن شبیه نقش دالان ورودی است با این تفاوت که در این ایوان از سفال بی لعاب استفاده شده است.

دالان و ایوان الجایتو:

در مجاورت گنبد غازان خان در ضلع غربی صحن مجموعه تاریخی بسطام، ایوانی به ارتفاع 14 متر قرار دارد که تاریخ ساخت این ایوان را به سال 717 ه.ق و در زمان سلطنت سلطان محمد خدابنده الجایتو عنوان کرده اند. دالان مذکور شامل دو قسمت است که یکی سردر آن و دیگری دالان ورودی به صحن امامزاده محمد(ع) است.

در بالا و سر در کاشی های معرق فیروزه ای زیبایی به کار رفته و بر روی بعضی از کاشی ها چهار مرتبه کلمه "علی" به شکل خاص در قالب طرح مربع نقش شده است. سطوح همه دیوارها به جزمقرنس های گچی سقف ایوان با طرح ها سفالی لعابدار پوشیده شده است.

برج کاشانه:

 بر اساس کتیبه سردر ورودی تاریخ بنای برج به سال 700ه.ق است. این برج در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام واقع شده است که ارتفاع آن از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر است و شکل خارجی آن 30 ضلعی لبه دار و تا زیر گنبد ادامه پیدا می کند. در اطراف و سردر دالان کوچکی که شبستان مسجد را به در ورودی برج متصل می سازد آیه الکرسی و حدیثی از پیامبر گچبری شده است. در ضخامت دیوار ورودی برج راه پله ای تعبیه شده است که تا زیر گنبد داخلی ادامه می یابد.

فضای داخلی برج ده ضلعی است که برآنها طاقنماهای تزیینی کم عمقی کار شده است. در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام الجایتو و سال 723 ه. ق ثبت شده است. ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه "بسم الله الرحمن الرحیم" به خط ثلث نوشته شده است.در زیر برج سردابه بزرگی وجود دارد که بوسیله روزنه مستطیل وسط برج بدان داخل می شوند. گنبد داخلی آجرچینی و بندکشی برج بسیار استادانه و ظریف اجرا شده است.

مدرسه شاهرخیه:

به جرات می توان گفت که مدرسه شاهرخیه یکی از زیباترین مدارس علمیه استان سمنان به شمار می رود که در شرق مجموعه و به صورت دو طبقه با 28 حجره و معماری زیبا و منحصر به فرد ساخته شده است و به دلیل ساخته شدن در دوران شاهرخ تیموری بدین نام خوانده شده است.

مدرسه از صحن مربع مستطیل با حجراتی در پیرامون و در دو طبقه احداث شده است و جلو تمامی حجره ها ایوانی وجود دارد که در صورت نیاز در فصل تابستان از آن استفاده می شود. در جبهه شمالی و جنوبی دو ایوان واقع است و جبهه شرقی مدرسه شامل پنج حجره با ایوانی کوچک در جلو است.

در طبقه دوم بین ایوانها درگاهی وجود دارد که تمام ایوان ها را به هم متصل می کند. نمای شمالی مسجد دارای سه در بلند با طاق جناغی است. در طرفین سردر، دو طاقنمای عمیق به چشم می خورد که طاقنمای سمت چپ دارای مقرنس های گچی جالبی است.

حمام بسطام:

این بنا در جنوب شرقی مدرسۀ شاهرخیه قرار دارد و مطابق با طرح معمول حمام های قاجاری، در پس دالان، سربینه مفصل حمام واقع شده است.

مقبره شاهزاده افغان:

در جوار مرقد بایزید، مقبره ای متعلق به آرمگاه افغانی و تاریخ 1286 ه. ق است. بر روی سنگ قبر این آرامگاه ابیاتی به نستعلیق و در رثای شاهزاده افغانی به همراه نام نویسنده و سنگتراش حجاری شده است.

مقبره آل کرت:

يکی از بناهای با ارزشی که در مجموعه وجود داشته و متأسفانه تخريب شده بنای مقبره آل کرت است، برجی آرامگاهی مشابه گنبد غازان خان و آرامگاه گمنام در جنوب دالان اولجايتو و شرق شربت خانه بوده است که همزمان با احداث دالان آن را تخريب کرده اند.

ازمان ميراث فرهنگی در بررسی های مجموعه در سال 1362 آثار پی اين ساختمان را که بخشی از آن در زير ديوار جنوبی دالان ورودی واقع شده را کشف کرد.

موزۀ عرفان شرق:

 موزۀ عرفان شرق در سال 1389 در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در اين موزه كتاب هاي نفيس قديمي، قرآن هاي خطي، ابزار روشنايي (شمعدان) و اشياي هديه شده به امامزاده محمد (ع) بسطام به نمايش گذاشته شده است. اشیاء دیگری مانند روشنایی، قرآن های خطی، ظروف چینی دورۀ صفویه، درب های منبت کاری شده و غیره در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.

آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی:

این بنا روی تپه ای در شمال دهستان قلعه نو خرقان در 24 کیلومتری شمال شاهرود واقع و مدفن یکی از بزرگترین عرفای قرن چهارم و پنجم هجری قمری شیخ ابوالحسن خرقانی است.

وی را از مریدان بایزید بسطامی دانسته و گفته اند که ابوسعید ابوالخیر و ابوعلی سینا به خرقان رفته و با وی صحبت داشته و مقام معنوی وی را ستوده اند. از مریدان و شاگردان او می توان خواجه عبدالله انصاری را نام برد.

روی قبر شیخ یک قطعه سنگ مرمری قرار دارد که اشعاری برآن حک شده است. در جوار این مقبره مسجدی بوده که گنبدی مخروطی شکل و مزین به کاشی کاری های زیبا داشت. در حال حاضر از مسجد و گنبد یاد شده، فقط محراب آن باقی مانده است که برخلاف مسجد های دیگر این نواحی رو به مغرب است. محراب مذکور داری گچبری هی زیبا و استادانه به خط فارسی است. بنای کنونی آرامگاه در دوره اخیر به همت انجمن آثار ملی ساخته و با آجر و تزیین کاشی مزین شده است. در آرامگاه محراب گچبری مربوط به دوره ایلخانی دیده می شود.

از شیخ ابوالحسن خرقانی نقل است: "هرکه در این سرای درآید نانش دهید و از ایمانش مپرسید چه آنکس که در نزد باریتعالی به جان ارزد البته در نزد بوالحسن به نان ارزد".

...................................
گزارش از فاطمه قریب