بشرویه شهر بادگیرهای خراسان/ دهمین شهر خشت و گلی ایران در انتظار گردشگران

به گزارش خبرنگار مهر، شهرستان بشرویه در شمال غربی خراسان جنوبی و در همسایگی کویر قرار دارد و از نظر موقعیت جغرافیایی از جانب شمال با بجستان، از سمت جنوب با روستای دیهوک، از جانب شرق با فردوس و از سمت غرب با طبس همجوار است.

بشرویه شهری است در حاشیه کویر و تاثیرات طبیعی و اقلیمی کویر سبب شکل‌گیری نوع خاصی از معماری منازل و بافت‌های روستایی و شهری این منطقه گردیده است.

کوچه های پرپیچ و خم نماهای کاهگلی، سقف های گنبد و بادگیر ها از عمده ی فضاهای مسکونی بشرویه است.

بافت تاریخی بشرویه از معدود بافت‌های خشت و گلی ایران است که زندگی در جاری و ساری است و توانسته تا کنون کاربرد مردم واری و معماری خود را حفظ کند.

بافت تاریخی بشرویه با شماره 7836 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بشرویه که یکی از شهرهای تاریخی و قدیمی ایران با عمری چند صد ساله‌است آثار تاریخی فراوانی را از جمله قلعه دختر، آسیاب های هفتگانه، پل های آب برسرترناو، خانه ملاعبدالله تونی، باغ خان،کاروانسراها و... را در خود جای داده است.

بادگیرهای بلند در خانه مستوفی بشرویه

خانه مستوفی در خيابان ملا‌عبدالله ‌توني‌بشروي و كوچه مستوفي شهر بشرويه قرار دارد. اين عمارت از جمله بناهاي اعياني است كه در دوره قاجاريه ساخته شده ومتعلق به شخصي به نام مستوفي مي‌ باشد.

وجود سه بادگير مرتفع و متوالي این خانه را ازسایر خانه ها متمایز و بشرویه را به شهر بادگیرها معروف کرده است و بر دهانه هر يك از چشمه‌هاي بادگيرها نقوشي با گچ ساخته شده است ،يك ساباط ارزشمند نیز در مجاورت خانه مستوفی نیز وجود دارد.

قلعه تاریخی دختر بشرویه با قدمتی بیش از 1500 سال

این قلعه با ارتفاع تقریبی 400 متر از سطح دریا در مجاورت آسیاب دهنه و تقریباً در فاصله 12 کیلومتری غرب بشرویه واقع می باشد این قلعه از سه طرف مشرف بر پرتگاه تقريباً غير قابل عبوري است شیب زیاد در این قسمت ها مانع از این می شده که کسی بتواند به قلعه نفوذ کند و فقط از سمت جنوبي آن راه براي عبور وجود دارد.

این قلعه در ارتباط با سكونتگاههاي كهن رقه و بشرويه شكل گرفته و دژ دفاعي اين منطقه باستاني مي باشد. در اين قلعه نيز مانند ديگر قلاع خراسان جنوبي توسط اسماعيليان (دوره سلجوقي تا حمله مغول) ساخت و ساز عمده اي صورت گرفته و اغلب ساختارهاي برجاي ‌مانده، متعلق به آن دوره است.

  هر چند که برخی از کارشناسان قدمت آن را به پیش از اسلام منسوب می دانند و معتقدند قلعه‌ فعلی بر روی ساختارهای بجا مانده از قلعه ای قدیمی تر شکل گرفته است. با توجه به وجود شهرهایی که این قلعه در بین راه ارتباطی آنها شکل گرفته یعنی طبس و فردوس این احتمال وجود دارد که این قلعه نیز دارای قدمتی بیش از 1500 سال باشد و در دوره سلجوقی ساختارهای فعلی بر روی آن ساخته شده است.

باقي ماندن فضاهاي متعدد از جمله  دالان‌هاي عريض و مسقف، برج‌هاي مدور ديده‌باني، تالارها و اتاق‌هاي وسيع و آب انبارها باعث شده كه قلعه دختر بشرويه بنا به نظر كارشناسان يكي از سالم‌ترين قلعه هاي كوهستاني این استان به شمار آيد.

آسیاب های هفتگانه

در مسیر قدیمی بشرویه به رقه که بخشی از جاده کهن این شهر به طبس بوده و مطابق با مسیر قناتی قدیمی که از کوههای رقه به سمت دشت بشرویه ساخته شده است هفت آسیاب وجود دارد که به موازات آب زراعی بشرویه ساخته شده است در حال حاضر سه آسیاب از این تعداد فعال می باشد.

نام اين آسياب ها به ترتيب از سمت بشرويه بنام آسياب سروش ، میرزا ، زنگی و آقا (شیخی) و آسياب دهنه كه در مجاورت قلعه دختر واقع شده مي باشد . تعداد دو آسیاب دیگر نیز بعد از قلعه دختر واقع است که به آسیاب میو (رودی) و آسیاب فروغ مشهور است.

 وجود آسیاب های آبی فعال یکی از نوادر میراث فرهنگی در کشور است که مانند آن امروزه در کمتر جایی از مناطق کویری دیده می‌شود و به دلایل مختلف از جمله نبوغ تکنولوژیک بشر و آمیختگی منظر و میراث طبیعی و مصنوع، استفاده از انرژی‌های پاک، کیفیت آرد و نان تولیدی، ظرفیت‌های بالایی از نظر جذب گردشگر دارا است.

مسجد جامع رقه

مسجد جامع رقه در شرقی ترین بخش روستای رقه واقع گردیده و این مسجد همراه با تغییراتی که در دوره های بعدی به خود دیده است، همان مسجدی است که ناصرخسرو از آن نام برده است.

در حال حاضر این بنا دارای سه ایوان است. طبق گفته‌ آقای لباف خانیکی در کتاب مساجد خراسان این بنا در ابتدا دو ایوانی بوده و ظاهراً در دوره صفویه یک ایوان به این مجموعه اضافه شده است.

 البته امکان اینکه ایوان شرقی نیز بعداً اضافه شده و مسجد تنها یک ایوان داشته و به اصطلاح تک ایوانی بوده نیز وجود دارد چرا که بیشتر فضاهای مسجد در جبهه غربی و در سمت شبستان است و این نشان می دهد که مسجد اصلی در واقع بر اساس یک ایوان بنا شده‌است.

مسجد جامع ارسک

مسجدجامع ارسک که قدمتی بیش از 270 سال دارد و بفرمان و با هزینه فرد خیری بنام تاج خانم بنا شده است با ساختار معماری خود نشان از این دارد که قدمت بنا به اوایل دوره قاجاریه باز می گردد. ارتفاع ایوان مسجد به بیش از 15 متر می رسد که دارای نقش و نگارهای بی‌نظیری است که در سال 1333 تعمیر و مرمت شده است.

برای ساخت مسجد بدستور سازنده مساحت کل مسجد را خاک ریخته بطوری که کوچه‌های اطراف بصورت تونل و ساباط درست شده و مردم و وسایل نقلیه از زیر آن عبور می کردند.

در حال حاضر مسجد جامع بلندترین ساختمان روستا با وجود ساختمانهای چند طبقه می باشد. این بنا که در مرکز شهر واقع گردیده با یک ایوان به سمت قبله دارای تاریخی چند صد ساله می باشد. ایوان این بنا دارای کاربندی در انتهای ایوان و آجرکاری خفته راسته در پیشانی ایوان می باشد.

پل‌های آب بر سر تَرناو

این پل‌ها در نزدیکی روستای فتح آباد بخش ارسک واقع شده است، این سازه معماری شامل دو پل است که برای انتقال جریان آب قنات از یکسوی دره به سوی دیگر کاربرد داشته است.

در خصوص تاریخ و دوره ساخت این پل ها در پرونده ثبتی این بنا پل قدیمی تر را از آثار دوره ساسانی و پل دیگر را مربوط به دوره سلجوقی دانسته است.

ترناو واژه ترکیبی از "تَر و ناو" است، تر به معنای خیس و ناو هر چیز میان تهی کشیده را گویند و در واقع کلمه ترناو بیانگر لوله ای است که آب را از خود عبور می دهد.

مصالح عمده بکار رفته در ساختار معماری پل شامل سنگ لاشه ، قلوه سنگ و ملات ساروج و گچ می باشد.که بر بستری سنگی با استحکام و ایستایی زیاد بنا شده است.

کاروانسراهای تاریخی اصفاک و نیگنان

کاروانسرای نیگنان داخل روستای نیگنان و مجاور بخش تاریخی روستا واقع شده است. کاروان هایی که قصد عبور از طبس به سمت بجستان را داشتند بعد از عبور از کاروانسراهای ده محمد و اصفاک از این کاروانسرا گذشته و به کاروانسرای فخرآباد در نزدیکی بجستان می رسیدند.

طبق کتیبه موجود بر سردر کاروانسرای نیگنان، سال ساخت آن 1314 هجری قمری مقارن با سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار می باشد . و معمار آن شخصی به نام استاد محمد معمار ولد مراد استاد باقر یزدی بوده در متن این کتیبه این کاروانسرا به نام کاروانسرای نی کنان نامیده شده و در پایان کتیبه نیز آمده کسی که این کتیبه را از جای خود بردارد به لعنت خدا و رسول او گرفتار گردد.

کاروانسرای اصفاک نیز در داخل روستای اصفاک قرار دارد . در خصوص تاریخ ساخت این بنا با توجه به اینکه کتیبه ای باقی نمانده به درستی معلوم نیست ولی فرم بنا بیانگر معماری دوره‌ی قاجار می باشد . از طرفی چون در متونی که از این روستا تا دوره ناصرالدین شاه ذکر شده نامی از این کاروانسرا نیامده و در کتاب خاطرات اسکارفن نیدرمایر (دوره سلطنت احمد شاه ) از آن ذکر شده لذا به احتمال زیاد این بنا در دوره بعد از ناصرالدین شاه ساخته شده است.

از طرف دیگر وجود آب انبار مجاور آن که به طور حتم در ارتباط با این بنا شکل گرفته دارای کتیبه ای به تاریخ ساخت 1330 هجری قمری می باشد یعنی مقارن با سالهای اول سلطنت احمد شاه قاجاراست.

باغ خان یادگاری از دوره زندیه

این بنا از آنجا که محل سکونت خان منطقه در هنگام حضور در این شهر بوده به این نام مشهور شده است. باغ خان با توجه به انتصابش به میر محمد خان20 احتمالاً در دوره زندیه ساخته شده باشد.

این بنا دارای حوض آبی در وسط و باغچه هایی در اطراف آن است که به گفته‌ اهالی شهر حدود 300 درخت در این باغ کاشته شده بود و از این روی به آن باغ می گفتند. ابعاد این حیاط 39 در 40 متر طول است.

خانه ملا عبدالله تونی بشروی

خانه ملا‌عبدالله يكي از خانه هاي قديمي الگوي چهارصفه با پيمون كوچك است. اين خانه، با ويژگي‌هاي اصيل معماري خود، زادگاه يكي از عالمان بزرگ ايران در دوره صفوي به نام ملاعبدالله توني بشروي بوده ‌است

در دوره قاجاريه برخي از فضاهاي متعلق به واحد مسكوني مجاور توسط صاحب اين خانه خريداري گرديده و به خانه ضميمه شده است.

در حال حاضر این خانه ارزشمند به همت حسین اسدی مقدم به موزه خصوصی بشرویه تبدیل شده است.

حسینیه حاج علی اشرف

این بنا یکی از بناهای مرکز محله میان ده می باشد که در مجاورت مسجد میان ده واقع شده‌است. این بنا از بناهای دوره افشاریه است که در سال 1167 هجری قمری توسط شخصی به نام حاج علی اشرف بنا شده‌است.

سردر این بنا به طرف مرکز محله و رو به سمت جنوب غرب است. سردر اصلی بنا (جنوب غربی) بخاطر قابندی پیرامونی و فضای پیش ورودی تعریف شده که درون آن دارای عنصر پیرنشین است شاخص شده است. جز این سردر،  ورودی دیگر حسینیه در ضلع جنوبی بنا واقع شده است.

مدرسه علمیه میان ده

مدرسه علمیه میان ده در سمت غرب مرکز محله میان ده واقع شده است و با توجه به سال ساخت آن، آخرین بنای شاخصی می باشد که در این مرکز محله بنا شده است.

تاريخ ساخت آن به درستي معلومي نيست برخي قرائن دال بر ساخت آن بعد از حسينيه حاجي علي اشرف و به قولي ساخته عبدالغني برادر حاج علي اشرف بوده است. در سال 1316 معصوم عليشاه( نائب الصدر ) در اين بنا سکونت گزيده است.

در كتابخانه اين مدرسه كه در سال 1337 به نام مكتبه  الامام الاميرالمومنين(ع) تاسيس شد، كتاب وقف شده‌اي وجود دارد كه آنرا يكي از خيرين جهت مطالعه عموم در سال 1178 قمري وقف کرده‌است.

 درحاشيه كتاب خطوطي نوشته شده كه بنا به گفته مدرسين مدرسه علميه مربوط است به مرحوم علامه محمد باقر مجلسي، لذا مي‌توان نتيجه گرفت كه ساخت اين مدرسه احتمالا در حدود سالهاي پیشتر از 1178 قمري بوده است.

خانه‌های پناهی

عمارت پناهی شامل دو منزل بوده که در محله میان ده و در دوره صفویه و اواخر تیموری ساخته شده است و در ضلع جنوبی مسجد میان ده واقع شده‌است.

خانه دوره صفویه بصورت دو صفه اجرا گردیده است و دارای دو ایوان تابستانی و زمستانی می باشد . در ورودی بنا  که در ضلع شمالی قرار گرفته دارای گل میخ‌ها و کوبه های منحصر بفردی وجود دارد که دارای زیبایی خاصی است.

خانه مجاور دوصفه که نسبت به آن قدیمی تر نیز می باشد در اواخر دوره تیموری و شاید اوایل دوره صفویه و به شیوه چهارصفه ساخته شده است.

...................................

گزارش: حسنیه پورغزنین