سرزمین سقف های سفالی و پنجره های ارسی/ بافت تاریخی گرگان قدیمی ترین بافت ثبت شده کشور

به گزارش خبرنگار مهر از گرگان، بافت تاریخی گرگان به عنوان قدیمی ترین بافت کشور در سال 1310 خورشیدی به شماره 41 به ثبت رسیده است که محدوده آن بیش از 150 هکتار وسعت دارد و معماری اصلی آن نیز به سبک قاجار است.

متاسفانه بعد از احداث خیابان امام خمینی که در ابتدا پهلوی نام داشت و از مرکز بافت می گذشت کالبد فضایی شهر استراباد قدیم در همان سال یعنی سال 1310 به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد که همین امر باعث تخریب و گسستگی بافت تاریخی گرگان شد.

در ادامه در سال 1315 خیابان پاسداران ولاله احداث شد که بخش دیگری از بافت را تخریب کرد. بعد از تاسیس خیابان سرخواجه در سال 1318 نقشه حریم بافت تیه شد و پشنهاد حریم مصوب، تدوین ضوابط و مقررات بازدارنده به دستگاه های اجرایی ذی ربط برای فاز مرکزی بافت به مساحت 50 هکتار در سال 1350 توسط اداره کل حفاظت آثار باستانی آن زمان انجام شد.

در سال 1376 خانه شیرنگی به عنوان یکی از آثار تاریخی این بافت توسط میراث فرهنگی وقت، جهت بازسازی خرید و تملک شد. بعد از آن در سال 1377 و پس از شکل گیری استان گلستان میراث فرهنگی استان شکل گرفت و شروع به کار کرد.

در سال 1379 مرمت و احیای خانه های شیرنگی و تقوی به عنوان فضای اداری میراث فرهنگی استان انجام شد. پس از اقداماتی مانند مستند سازی بیش از 25 بنای تاریخی بافت، تهیه نقشه و تعیین حریم برای ساخت و سازها، تشکیل میراث گرگان، شناسایی استادکاران سنتی، بازنگری در محدوده بافت و همچنین تشکیل شورای بافت تاریخی و انتخاب شهردار این بافت انجام شد.

در حال حاضر تعدادی از بناهای تاریخی این بافت خریداری و مرمت شده اند و در ایام مختلف سال جهت بازدید عموم قرار گرفته اند.

در این بافت علاوه بر خانه های تاریخی، مدرسه های قدیمی، امام زاده، مسجد و مغازه های قدیمی نیز وجود دارد.

خانه امیرلطیفی

خانه امیر لطیفی از سمت جنوب به مرکز محله و بازار قدیمی نعلبندان مرتبط می شود و در پشت مسجد جامع گرگان قرار دارد .

این خانه بنايي است دو طبقه و روبه جنوب با يک هزار متر مساحت كه شامل دوبخش هسته اصلي بنا و بخش هاي خدماتي است.

تاريخ ساخت اين بنا به اواخر دوره قاجاريه مي رسد و اوج رونق بنا زمان پهلوي اول بوده است. اين بنا در سال 1378 با شماره 2391 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد، بانی آن مرحوم مهدی خان ملک است و قدمت خانه به اواخر دوره قاجاریه می رسد.

مجموعه باقری ها
مجموعه باقری مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در محله سرچشمه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۸۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

خانه باقری یکی از بناهای شاخص در بافت تاریخی گرگان است که نمونه‌ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در شهر به شمار می‌رود.

این بنا در حدفاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیه جنوبی یکی از معابر اصلی و پرگذر بافت قدیم گرگان واقع است، معبری که بازار و تکیه نعلبندان را به بنای امامزاده نور و سپس تکیه سرچشمه متصل می‌سازد.

در میان خانه‌های تاریخی باقی‌مانده در شهر، خانه باقری یکی از وسیع ترین و سالم ترین نمونه‌ها است. عرصه این بنا ۱۹۵۰ مترمربع و زیربنای مجموع فضاهای سرپوشیده آن ۱۵۵۵ مترمربع است.

خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه‌ای ساخته شده‌است که حیاط‌های تقریباً" غیر هندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته بازی می‌کنند.

این بنا در وضعیت فعلی دارای ۷ حیاط با اندازه و فرم‌های گوناگون است که عبارتند از: دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با ۴ ورودی به شبکه معابر اطراف بنا راه پیدا می‌کنند.

پس از ثبت بنا در فهرست آثار ملی ایران به سال ۱۳۷۹ و خرید ملک توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در اسفند ماه سال ۱۳۸۰ طی همان سال و سال بعد در بخش‌هایی از خانه عملیات مرمتی مختصری صورت گرفت که این عملیات با انجام عملیات مرمت اضطراری در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ ادامه یافت.

عملیات مرمت و احیای این بنا از اردیبهشت سال ۱۳۸۴ آغاز شده‌است و در سال ۱۳۹۰ به دلیل نبود اعتبار مالی و بیتوجهی مسئولین شهری و میراث فرهنگی پروژه مرمت این خانه متوقف شد.


خانه خراسانی

خانه خراسانی در نزدیکی امامزاده نور و در کوچه خراسانی واقع است. از جمله بناهای اواخر عهد قاجاریه گرگان که یادگار معماری این دوره است‎ خانه خراسانی است.

تاریخ ساخت این بنا بر اساس سنگ نبشته ی سطوح زیرین سرشیرهای آن به 1295 می رسد که با سلطنت ناصر الدین شاه هم*زمان است.

این بنا در دو بخش ساخته شده : 1- بخش شمالی 2- بخش جنوبی عمده ارزش های معماری برجای مانده بنا ؛ بخش جنوبی آن است و بخش شمالی فاقد ارزش تاریخی است.

این بنا به فرم ال ساخته شده است. ساخت اصلی بنا را کرسی چینی تشکیل می دهد که دارای گربه روهای متعدد است و این عناصرتمهیدی در راستای رطوبت زدایی از بناست، که در بیش تر بناها به چشم می خورد.

در پوشش طبقات از چوب استفاده شده که در طبقه اول با تبریزی و گل و نی و در طبقه دوم با فرم شیروانی و پلورهلا و نحل انجام شده است.

این بنا در سال 1377 طی شماره 2273 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در آذر 1378 حریم آن مشخص شد.


خانه رضا قلی نژاد

بنای خانه رضا قلی نژاد مربوط به دوران قاجار است و در محله سرچشمه گرگان واقع شده است كه از شرق به امامزاده نور و از جنوب شرق از طريق معبري به مجموعه تقوي و باقري مرتبط مي شود.
وسعت بناي تاريخي رضاقلي نژاد حدود 500 متر مربع است و داراي دو درب ورودي از معبر شرقي و جنوبي است.

مجموعه فوق با دارا بودن فضاهای متعدد و قرار گیری در مرکز بافت و نزدیکی آن بامجموعه های مختلفی که سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آنها را خریدار ی نموده و به فضای اداری تبدیل کرده است بسیار حائز اهمیت است.


خانه مفیدیان
خانه تاريخي مفيديان در سال 80 به شماره 5423 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسید. خانه مفيديان از آثار مربوط به دوره قاجاريه است كه در بافت قديم گرگان ، خيابان سرخواجه، خيابان هفت دستگاه ، محله شازده قاسم قراردارد.

این بنا شامل سه ساختمان با سازه آجري و بندكشي شده و اندود گچي است. ساختمان اصلي مجموعه درجنوب وساختمان خدمه و مطبخ در شرق به صورت دو طبقه و ساختمان شمالي به صورت يك طبقه و داراي پوشش شيرواني با چوب و سفال اجرا شده است و ساختمان جنوبي داراي سه و چهار دري‌هاي چوبي است كه بخش‌هايي از طبقه همكف در دوره پهلوي تغيير كرده است

در زيركنسول شيرواني اين بخش از مجموعه كتيبه هايي با خط نستعليق و نسخ شامل آيات و روايات و اشعار و... نوشته شده است.

قسمتي از طبقه همكف ساختمان جنوبي خالي و به صورت انباري است و سردابه مجموعه در زيراتاق وسط درساختمان شمالي واقع شده است. حياط آن آجر فرش و داراي گل باغچه، حوض و كانال آبرو است


خانه تقوی

این مجموعه از بناهای دوره قاجار است كه در مساحتی بیش از 2000 متر مربع ساخته شده و ساخت آن منسوب به حاج میرزا محمدتقی تقوی (تقی اف) می باشد.

خاندان تقوی از تجار بزرگ منطقه ی استراباد بودند كه به علت تجارت با روسیه عنوان تلگرافی آن ها «تقی اف» بود.

اكنون گروهی از بازماندگان این خانواده به نام های تقوی و شفیعی در گرگان ساكن می باشند.

این مجموعه ی تاریخی شامل بیش از ده حیاط اصلی و فرعی بوده كه تا كنون 5 حیاط اصلی آن توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری و بازسازی شده است.

ساختمان ها اغلب دو طبقه هستند و كف طبقه ی دوم با چوب، لمبه كوبی شده تا بار كمتری بر سقف طبقه ی تحتانی وارد شود.

در داخل حیاط ها ایوان ها یی طراحی شده كه به آن ها "مهتابی" می گویند. این ایوان ها از تابش مستقیم نور خورشید در امان بوده و محل خوبی برای نگهداری برخی آذوقه ها بودند.

این بنا به همراه حیاط پشتی آن در حال حاضر در اختیار سایت اداری میراث است.

مدرسه عمادیه
مدرسه عمادیه با 1550متر زمین (با ابعاد 45 در 34.5 متر) در محله درب نو (دروازه نو) شهر گرگان (استراباد سابق) واقع شده که به همراه اب انبار، گورستان، حمام، دکانهای متعدد، مسجد گلشن، مجموعه چند تکیه، بافت و عناصرعمده محله دربنو و نیز بخشی از بافت بازار کهنه استراباد را تشکیل می‌دادند.

در مورد زمان ساخت این مدرسه اطلاع دقیقی در دسترس نیست ولی بنا به دلایلی که ارائه می‌شود، اصل بنا در اواخر دوره تیموری و بویژه اوایل دوره صفویه ساخته شده است.

با استناد به وقفنامه متعلق به سال 953 هجری قمری، متعلق به اوایل دوره صفویه ( شاه طهماسب اول ) است.

این مدرسه بعد از مرمت در اخیتار حوزه علمیه قرار گرفته است و دارای یک حیاط بزرگ، حوض آب و اتاق های متعدد اطراف حیاط است.


امام زاده نور

آرامگاه‌ اسحاق‌ بن‌ موسى‌ بن‌ جعفر(ع‌) معروف‌ به‌ مشهد نور، از بناهاي‌ دورة سلجوقى‌ در شهرستان‌ گرگان است‌. اين‌ بنا در مركز شهر گرگان‌، درگذر سرچشمه‌ از محلة سبزه‌ مشهد قرار دارد. نسبت آن به حضرت موسی کاظم منتهی می گردد و از ابنیه قرن نهم هجری است.

به‌ استناد كتيبة حك‌ شده‌ بر چارچوب‌ در قديمى‌ ساختمان‌، آن‌ را مربوط به‌ سدة 9ق‌ (مشكوتى‌، 191) است اما با توجه‌ به‌ تاريخ‌ 525ق‌ كه‌ بر صندوق‌ چوبى‌ مرقدامام‌ زاده‌ حك‌ شده‌ است‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ بنا در اين‌ تاريخ‌ ساخته‌ شده‌ باشد.

این بنا از لحاظ تزئینات آجری شکل کثیرالاضلاع و 12 ضلعی ساخته شده و دارای محراب گچبری ، دو لنگه در قدیمی و صندوق چوبی نفیس که روی مرقد می باشد از ابنیه قرن نهم به شمار می آید .

تاریخ سال 867 هجری بر روی در آن حک شده مرقد که در داخل صندوق چوبی شکل قرار داده شده از گچ است و در روی چهار بدنه آن آیاتی از کلام الله مجید به خط کوفی باقیمانده است.

ظرافت گچبری و دقتی که در ترسیم خطوط آن به کار رفته حاکی از هنرمندی خطاط و نقاش مرقد است.

بررسی و ارزیابی شکل ابتدایی امامزاده با اطلاعات کنونی موجود در بنا بسیار مشکل می باشد ؛ فقدان نوشته های تاریخی ، کتیبه های اصلی و عدم امکان بررسی وضعیت واقعی سقف کار را بسیار سخت می کند .

در حاضر حیاط این امام زاده نیز سنگ فرش شده و مراسمات مذهبی مختلف در آن برگزار می شود.
 

خانه حاجی قاسمی

خانه ای است در محله دربنو در شمال گورستان سید باقر، مشهور به سید باقر خرابه که به نام خانه حاجی قاسمی شناخته می شود.

این بنا که در اواسط دوره قاجار توسط محمود ابن حاجی قاسم استرآبادی ساخته شده و از ارزش های معماری منحصر بفردی برخوردار است در دوره مشروطه یکی از مکان های تشکیل انجمن مشروطه استرآباد بوده است.

حسینقلی مقصودلو وکیل الدوله در مخابرات استرآباد در رابطه با تشکیل جلسات انجمن مشروطه در این مکان مطالبی را ذکر کرده است.

مدتی است پرونده ثبتی خانه حاجی قاسمی به عنوان خانه مشروطه استرآباد توسط جمعی از دوستداران بافت تاریخی گرگان تهیه شده و به اداره میراث فرهنگی گلستان ارائه شده است تا این بنا به عنوان خانه مشروطه استرآباد در فهرست میراث ملی ایران ثبت شود.

هم اکنون وضعیت سلامت خانه حاجی قاسمی شدیدا در خطر است و نیاز به حفاظت اضطراری دارد.

مسجد جامع گرگان

بنای اصلی مسجد جامع گرگان در محله نعلبندان این شهر واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجری دوره سلجوقی، بنای اولیه مسجد نیز به همان دوره تعلق دارد و در دوره های بعدی به طورگسترده باز سازی، تعمیر و تزئین شده است.

در حال حاضر به غیر از مناره ، اثر دیگری از بنای اولیه مسجد بر جای نمانده است. بیشتر بازسازی ما در دوره تیموری، صفوی و دوره حاضر صورت گرفته است.

‏بنای مسجد با طرح مربع مستطیل، وسعتی حدود 1600 متر مربع را در بر می گیرد و شامل صحن وسیع مستطیل شکل ،ایوانهای شرقی وغربی ، شبستان های چهارگوشه بنا، ورودی های شمالی و جنوبی، مناره دوره سلجوقی وکتیبه ها و سنگ نوشته های تاریخی است.

مناره آجری بنا با طرح استوانه ای تزئین آجرکاری وکتیبه کوفی آجری دارد و قابل مقایسه با دیگر مناره های دوره سلجوقی است.

به نظر می رسدکه بخش فوقانی منار ویران شده و به جای آن یک مأذنه چربی در دوره های بعد جایگزین شده است. ‏از آثار نفیس و تاریخی مسجد می توان به در و منبر چوبی منبت کاری شده و فرامین و سنگ نوشته های پادشاهان صفوی و افشاریه اشاره کرد.

در قدیمی و منبت مسجد کتیبه ها وکنده کاری های زیبایی دارد که برای نگهداری و حفاظت برداشته شده و به جای آن درجدیدی قرار داده شده است. منبر نفیس و تاریخی مسجد نیز دارای کتیبه ها یی است که بر اساس متن آنها ، ا ین مسجد و منبر یکبار در سال 895 ه. ق در زمان پادشاه معین الدین ابوالقاسم بابر حاکم هرات - توسط امیر بابا حسن- فرماندار استر آباد- و بار د یگر در سال 1018 ه. ق در زمان شاه عباس اول توسط قطب الد ین احمد بن ملا علی استر آبادی و سرانجام به سال 1157 ه. ق در زمان نادر شاه افشار توسط حاجی قر بان آقا- ناظر محمد حسین خان قاجار بیگلر بیگی استر آباد- تعمیر و باز سازی شده است. فرامین و وقف نامه های موجود در مسجد دارای تاریخ ها یی از اوایل دوره صفوی تا اوا یل دوره قاجاریه است و موضوعات مختلفی را شامل می شود.

مناره آجری و قدیمی این مسجد در حال حاضر باز سازی شده و قسمت پایه آن از جداره های جدید خارج شده است. به گفته میراث فرهنگی برنامه بعد در مرمت این مسجد خارج کردن سنگفرش قدیمی آن است.