نتایج کاوش نجات‌بخشی پروژه اتوبان امام علی (ع) در محدوده ری/ بیشترین سفال ها مربوط به دوران اسلامی است

به گزارش خبرنگار مهر، شهر ری از جمله شهرهای مهم ایران است که سابقه استقرار در آن به دوران پیش از تاریخ با مرکزیت چشمه علی و فرهنگ آن و در دوران تاریخی به ویژه با نام آن در کتیبه های دوره هخامنشی و سکه های ضرب آن در طول دوران تاریخی به ویژه دوره ساسانی و نقش برجسته ساسانی آن که در دوران قاجار توسط پادشاهان این دوره پاک و نقشی جدید ایجاد و ادامه استقرار در آن در طول تمام دوران اسلامی شناخته می شود.

علاوه بر متون تاریخی از نظر باستان شناختی نیز این شهر مورد توجه بوده است. نخستین پژوهش باستان شناختی صورت گرفته در ری کاوش توسط ژاک دمورگان فرانسوی در سال 1304 و 1291 خورشیدی در تپه چشمه علی است.

در سال 1303 کاردار سفارت فرانسه در تهران در چشمه علی حفاری هایی انجام داد. پس از او اشمیت در سال های 1313، 1314 و 1315خورشیدی آن را مورد کاوش وسیع (600 متر مربع) قرارداد.

مرگ زودهنگام اشمیت به او فرصت نداد تا گزارش حفریات خود در چشمه علی را چاپ و منتشر کند. از حفاری سومین فصل او در چشمه علی هیچ نوع اطلاعی در دست نیست. متاسفانه نتایج کاوش در عشق آباد نیز هیچگاه منتشر نشد، اما بعدها به همت دبوره تامپسون تزئینات معماری و به خصوص گچ بری های زیبای آن مورد مطالعه و تحقیق دقیق قرار گرفت و نتایج آن نیز هم منتشر شد.

 جدیدترین مطالعه انجام شده پیرامون کاوش‌های اشمیت در شهر ری کتابی است که توسط تانیا ترپتو در سال 2007 توسط موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو آمریکا چاپ شده است. در سال 1354 یحیی کوثری و شهریاری به کاوش در محدوده شهر ری دوران اسلامی پرداختند و در پای کوه تبرک به گورستان بسیار با اهمیتی از قرن های اولیه اسلامی برخورد کردند، این برنامه پس از مدتی وقفه مجددا در سال 1369 آغاز شد و جز کشف اتفاقی چند کوره دو منظوره آجر و سفال ها در محله دیلمان ری، در این کاوش ها کار اساسی دیگری انجام نشد.

در سال 1364 آقای سیف الله کامبخش فرد در منطقه کهریزک در نزدیکی بهشت زهرا به کاوش پرداخت و شواهد مهمی از کوره های سفال پزی، سفال خاکستری دست یافت.

یحیی کوثری در سال 1370 به کاوش در قلعه گبری پرداخت و نتیجه پژوهشش را به صورت مقاله‌ای ارائه داد.

در سال 1376 حسن فاضلی و محمدرحیم صراف به کاوش دوباره در چشمه علی پرداختند.

یکسال بعد، یعنی در سال 1377، فاضلی به بررسی استقرارهای دوران نرسنگی و کالکولتیک دشت تهران پرداخت و از چند محوطه شواهدی از دوران نوسنگی و به ویژه کالکولتیک را به دست آورد. کاوش دوباره در تپه میل، پس از انقلاب، در چند فصل متوالی و توسط زرین تاج شیبانی از سر گرفته شد.

همچنین بررسی و شناسایی شهرستان ری در سال 1381توسط قدیر افروند و خسرو پوربخشنده انجام گرفت و در نتیجه آن چندین اثر و محوطه باستانی مورد شناسایی و مطالعه مقدماتی قرار گرفت.

تا اینکه محمد مرتضایی و علی صدرایی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، محمد اسماعیلی جلودار استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران و محمدرضا نعمتی باستان شناس تهران از کارشناسانی بودند که از تیرماه تا مهر ماه سال 91 در کاوش نجات بخشی پروژه اتوبان امام علی(ع) در بخش غربی و شرقی مسیل فاضلاب تهران- ری- ورامین حدفاصل کارخانه سیمان متروکه قدیم شهر ری و بخش شرقی دژ رشکان در شمال و شمال غرب و اتوبان شهید کریمی شرکت کردند.

این کاوش ها در محلی که فعالیت های عمرانی شهرداری تهران به منظور ساخت اتوبان امام علی انجام شده بود و منجر به از بین رفتن و هویدا شدن آثار فرهنگی شده بود انجام گرفت.

از بین رفتن تقریبی تمام آثار پیش از مانع شدن اداره کل میراث فرهنگی، تهران به وسیله ماشین های راه سازی و محدودیت کاوش در دیواره های کانال ایجاد شده برای بستر سازی اتوبان به جهت مالکیت کشاورزان بر آن، کار کاوش را با دشواری های زیادی روبرو کرد.

کاوش در 21 ترانشه منجر به به دست آمدن اطلاعات با ارزشی از شهر ری شد که مهم ترین دستاورد آن به دست آمدن آثار معماری به صورت مجموعه های ساختمانی و نیز تک یافته های معماری شامل آثار مرتبط به سیستم نگه داری، انتقال و احتمالا توزیع آب بود که نمونه های مشهود آن شامل اتاق های استقرار در دو طبقه شامل همکف و زیرزمین، چاه های متعدد با کاربری احتمالی دفع فاضلاب کانال های آب رسانی سنگ چین شده با آجر و سنگ و تنبوشه های سفالین شد. همچنین بقایای معماری شامل حوض یا آب انبار با پوشش ساروجی و کف پوش آجری بخشی دیگری از این یافته ها را شامل می شود.

از دیگر یافته های به دست آمده در این کاوش می توان به مجموعه های سفالین اشاره کرد. سفال شاخص منتسب به هزاره اول (پ م) شامل سفال های خاکستری صیقلی براق به شکل ساده و منقوش با نقش افزوده و کنده که به جز دو ترانشه در مابقی ترانشه ها به صورت آشفته به هماره سفال های اسلامی به دست آمده هستند. سفال های منسوب به دوران تاریخی (اشکانی یا ساسانی) بسیار اندک و شامل لبه های شاخص این دوره است.

بیشترین تعداد سفال های به دست آمده از این کاوش مربوط به دوران اسلامی است که در دو دسته ساده و لعاب دار قابل تقسیم بندی است. گونه های لعاب دار شاخص شامل سفال ساده تک رنگ (آبی، سفید و سبز بیشترین فراوانی را دارند)، سفال با لعاب پاشیده، سفال با نقاشی روی لعاب و زیر لعاب است. از جمله مهم ترین یافته سفالی به دست آمده می توان به قطعات فقاع در طی بررسی به دست آمد اشاره کرد.

با توجه به به دست آمدن سه پایه سفالین در طی بررسی سطحی و بقایای جوش کوره به نظر این گونه در خود محل تولید می شده است. از دیگر گونه های سفالین می توان به سفال های با نقش کنده و قالبی با موتیف های هندسی، گیاهی اشاره کرد. به دست آمدن قطعاتی از گونه سفالین لعاب دار سبز آبی یا فیروزه ای رنگ با نقش مروارید افزوده به صورت دایره های تودرتو که سفال شاخص تجاری منطقه خلیج فارس است، نقش بازرگانی این شهر را نشان می دهد. مطالعه اولیه یافته های سفالینه های منسوب به دوران اسلامی نشان از تعلق آنها به دوران صدر اسلامی، به ویژه قرون  سه تا هفتم (ه ق) را دارد. علاوه بر قطعات سفالین با فراوانی بالا، تعداد محدودی ظروف سفالی سالم، یافته های فلزین، قطعات شیشه ای و آجری نیز این این محوطه به دست آمد.

گاه نگاری اولیه انجام شده انتساب استقرار در این محوطه را به سه دوره زمانی هزاره اول (پ م) دوران تاریخی البته با شک و تردید و دوران اسلامی تا ابتدای قرون میانی می رساند که البته مطالعات تکمیلی آن در حال انجام و اظهار نظر قطعی پس از آن انجام خواهد شد.

آنچه مشخص است هیچ گونه شواهد استقراری از هزاره اول (پ م) به دست نیامد و اطلاعات به دست آمده محدود به سه ترانشه است که یافته های فرهنگی آن شامل سفال این دوران است که آن هم تنها در نهشته های فرهنگی به دست آمده است . از دوران تاریخی نیز به همین شکل تنها شواهد سفالین به دست آمد و هیچ گونه شاهد استقراری یا معماری به دست نیامد. اما اطلاعات اصلی به دست آمده مربوط به دوران اسلامی است که از صدر اسلام تا قرن هفتم (ه ق) را در بر می گیرد.

قرار داشتن بقایای معماری در نزدیکی حصار دوم ری و بیرون حصار اول آن از یک سو و از سوی دیگر فراوانی بالای سیستم های آب رسانی در طی کاوش و بقایای معماری آجری ساده با زیر زمین ها و چاه های دفع فاضلاب و نیز عدم به دست آمدن سفال های فاخر منتسب به شهر ری شامل گونه های لعاب دار منقوش و عدم به دست آمدن معابر در طی کاوش این حدس را که ما با یک مجموعه ساختمانی مستقل در بخش غربی کاوش روبرو هستیم را به وجود آورده است که البته اظهار نظر قطعی آن منوط به اتمام مطالعات است.

در بخش شرقی و کاوش در پای برج و باروی دوم ری باعث شناخت شناسی نسبت به تکنیک ساخت این بارو شد. در این بخش علاوه بر شواهد سفالین منتسب به هزاره اول (پ م) عملیات کاوش منجر به به دست آمدن شواهدی از چیدمان خشت در بخش خارجی بارو شد. همچنین خود دیوار با چینه هایی با ضخامت حدود 50 س م ایجاد شده است که در داخل خاک این چینه ها نیز مواد فرهنگی شامل سفال و شیشه نیز استفاده شده است که از جمله سفال های به کار رفته در آن سفال خاکستری صیقلی براق و سفال های مربوط به صدر اسلامی است.