وضعیت نامعلوم میراث طبیعی/ هزاران اثر تاریخی حریم ندارند

فرهاد نظری در گفتگو با خبرنگار مهر اصلاح روند ثبت آثار تاریخی را مهمترین اقدام در طول مدیریتش در دفتر ثبت آثار تاریخی دانست و گفت: بازنگری اساسی در همه دستور العمل ها را انجام داده ایم بسیاری از موارد اصلاح شده است تا نشان دهیم اثری که ثبت می شود چه ارزشی دارد. پرونده های آثار به لحاظ محتوایی هم تغییر کرده است و ما از مدیران استانها و پیشنهاد دهنده ثبت اثر می پرسیم که برنامه های شما پس از ثبت اثر چیست؟ معیارهای ارزشمند بودن اثر که باعث پیشنهاد ثبت شده، چیست؟ ممکن است اثری به خاطر شان ملی ثبت شود که باید همه را توضیح دهند. این مهمترین مسئله است.

وی درباره اینکه پیش از این هم چنین سوالاتی از پیشنهاد دهنده ثبت آثار پرسیده می شد، گفت: دلایل آنها و برنامه ریزی هایشان برای بعد از ثبت آثار، در فرمت پرونده ها درج نمی شد. شاید این دلایل به صورت شفاهی در همایش های ثبت آثار گفته می شد ولی آن نکات را در پرونده ها انعکاس نمی دادند.

آیا هر اثر تاریخی اثر ملی محسوب می‌شود؟

مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث طبیعی و ناملموس گفت: ما علاوه بر فهرست آثار ملی در صدد  تهیه فهرست‌های دیگری هستیم. چون با استناد به بند 6 از ماده 3 قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی (مصوب 1367) مجاز هستیم آثار تاریخی فرهنگی را علاوه بر ثبت در فهرست آثار ملی در فهرست­های ذیربط دیگری نیز ثبت کنیم. در این قانون آمده که "ثبت آثار ارزشمند منقول و غیرمنقول فرهنگی ـ تاریخی در فهرست آثار ملی و فهرست‌های ذیربط". البته باید به این موضوع مهم پرداخت که آیا هر اثر تاریخی اثر ملی محسوب می‌شود؟ موضوع آثار ملی و تهیه فهرستی از آنها به منظور حفاظت و حراست، به سال‌های نخستین قرن حاضر برمی‌گردد. طرح این بحث‌ها به طور جد به فعالیت انجمن آثار ملی مربوط می‌شود. مسئولان این انجمن قبل از وزارت اوقاف و معارف بانی تهیه فهرست اثار ملی شدند. آنها از ارنست هرتسفلد خواستند در گام نخست، فهرستی از آثار ملی تهیه کند.  آندره گدار نیز به درخواست وزارت معارف، ثبت آثار ملی را آغاز کرد.

نظری بیان کرد: حدود سال  1306 محمدعلی فروغی، ارنست هرتسفلد، علی هانیبال سخنرانی هایی درباره" آثار ملی ایران" در عمارت مسعودیه که آن زمان محل وزارت معارف بود، انجام دادند. هرتسفلد معتقد بود که هر اثر تاریخی، یک اثر ملی نیست. بلکه آن دسته از آثار تاریخی، آثار ملی محسوب می‌شوند که بازگوکننده وجهی از فرهنگ و هنر ملی باشند. این موضوع و دیدگاه شاید بتواند معضل نفایس (اعم از نفایس، نفایس ملی، و نفایس منحصربه‌فرد) را نیز حل کند.

وی توضیح داد: از سال 1310 تا اواخر دهه هفتاد حدود سه هزار اثر غیرمنقول در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. ولی در سال 1388 نزدیک به 4000 اثر تاریخی ثبت شد یعنی چند برابر فعالیت های هفتاد ساله سازمان میراث فرهنگی در قالب سازمان، وزارت فرهنگ و هنر، وزارت اوقاف و معارف. تردیدی نیست که همه این چهار هزار اثر، ارزشمند هستند اما آیا می توان گفت که همه آنها «اثر ملی» است؟ متأسفانه تا کنون فهرست دیگری علاوه بر فهرست آثار ملی تهیه نشده و همه آثار صرفنظر از اهمیت و جایگاه‌شان و بدون هیچ تمایزی در «فهرست آثار ملی» ثبت شده اند. مانند تخت جمشید و حمامِ کلور (از توابع خلخال) که هر دو در فهرست آثار ملی قرار گرفته اند. درحالی که فهرست های دیگری نیز می تواند وجود داشته باشد مانند فهرست موقت، فهرست میراث درخطر و نیازمند پاسداری فوری و فهرست آثار ارزشمند.

نظری تاکید کرد: ما اکنون می دانیم چند اثر ثبت شده داریم ولی نمی دانیم چند  اثر ثبت نشده داریم. وقتی نمی دانیم با چه میزان از آثار ثبت نشده رو به رو هستیم ؛ برنامه ریزی و مدیریت فرایند ثبت بسیار مشکل می شود. ولی وقتی میزان آن را به دست بیاوریم آن زمان برای فهرست کردن، ثبت، مرمت و مدیریت آنها می‌توان برنامه ریزی کرد.

نظری همچنین درباره حریم آثار تاریخی گقت:  حدود 31 هزار اثر ثبتی داریم درحالی که از این تعداد تنها دو هزار و 160 فقره حریم دارد. به استناد بخشنامه‌ای که ابتدای اردیبهشت به ادارات کل میراث استان‌ها ابلاغ شد برای ثبت یک اثر لازم است حریم آن نیز پیشنهاد شود. البته آثار در معرض خطر که قرار است به صورت اضطراری ثبت شوند مشمول پیشنهاد حریم نیستند و بدون حریم پیشنهادی ثبت می‌شوند.

29 هزار اثر تاریخی حریم ندارند

نظری همچنین درباره آثار تاریخی که تعیین حریم نشده اند گفت: زمان خیلی زیادی طول می کشد تا آثار ملی فاقد حریم، تعیین حریم شوند. حدود 29 هزار اثر تاریخی حریم ندارند از سوی دیگر برخی از حرائمی که تعیین شده اند، باید بازنگری شوند. چون ممکن است امروزه این حرائم کارایی  لازم را نداشته باشند و به علت تغییر شرایط می بایست آنها هم تغبیر کنند. تعیین حریم آثار ثبت شده قبلی از وظایف و اولویت‌های کاری ماست. جلسات کمیته حرایم تشکیل شده و حرایم ابلاغی را به تدریج اعلام می‌کنیم. اما در نظر داریم از این به بعد هر اثری که ثبت می شود، حتما حریم نیز داشته باشد.

وی در پاسخ به اینکه آیا آثاری که تا کنون ثبت کرده اید هم تعیین حریم شده بودند یا خیر گفت: خانه ابریشم چی حریم ندارد چون به صورت اضطراری ثبت شد. این پرونده ها از دوره گذشته تهیه شده و در انتظار ثبت بوده اند.  چشمه های آهکی توران تشت که در فهرست میراث طبیعی ثبت شده، در معرض خطر قرار دارند. برداشت های سنگی که از این چشمه ها می شود،  ممکن است بافت و زمین شناسی آن را به هم بزند. اما در سه فقره میراث طبیعی که خردادماه ثبت شد، حدود عرصه و حریم لحاظ شده بود.

چه کسی حافظ میراث طبیعی است؟

مدیرکل ثبت آثار تاریخی در پاسخ به اینکه اگر قرار است از این به بعد هر اثر ثبتی برنامه حفاطتی داشته باشد بنابراین باید فکری هم به حال وضعیت آثاری مانند چشمه های آهکی شده باشد گفت: میراث طبیعی ایران وضعیت نامعلومی دارند. طبق بند 2  آیین نامه اجرایی اساسنامه تشکیل سازمان میراث فرهنگی، مصادیق میراث طبیعی چهار دسته هستند که دو مورد از این مصادیق به ما مربوط می شود و دو مصادیق دیگر آن به محیط زیست مربوط است . ثبت و حفاظت از میراث طبیعی‌ که با فرهنگ مردم در ارتباط باشد، جز وظایف سازمان میراث فرهنگی است. اما موضوع بند آخر این آیین نامه درباره آثار طبیعی حفاظت نشده است که متولی آن سازمان میراث فرهنگی معرفی شده. مانند کلوت های بیابان لوت که چون متولی ندارند، قانون گذار آن را به سازمان میراث فرهنگی داده است.این موضوع محل مناقشه است و حدود وظایف و اختیارات ارگان های ذیربط باید در این مورد روشن شود.  سازمان می تواند آن را برای ثبت پیشنهاد دهد اما اینکه حفظ و نگهداری آن هم برعهده سازمان باشد مسئله ای است که باید بیشتر روی آن بحث شود. برنامه ما پیگیری اصلاحیه این آیین نامه است. چون نگهداری این نوع از میراث با دستگاه‌هایی مانند محیط زیست و منابع طبیعی تناسب بیشتری دارد.

نظری گفت: درباره چشمه های توران تشت هم اعلام کرده ایم که تا پایان سال باید حریمش مشخص شود. اکنون 14 میراث طبیعی در دست ثبت داریم که در دومین کمیته ثبت بررسی می شوند.

وی در واکنش به اینکه سیاست ثبت همزمان اثر و تعیین حریم آن باعث شده تا میزان ثبت آثار کم باشد گفت: قبل از من تا مدتها، اثری ثبت نشده بود آخرین شماره ثبت آثار مربوط به سال 91 است. اما اکنون روند ثبت دوباره آغاز شده است.

در اختیار گرفتن سیاست‌گذاری و اولویت‌بندی در خصوص تملک عرصه و حریم آثار ملی

نظری اقدام دیگرش را در دفتر ثبت آثار تاریخی در اختیار گرفتن سیاست‌گذاری و اولویت‌بندی در خصوص تملک عرصه و حریم آثار ملی دانست چرا که تا پیش از این، بحث تملک ها بر عهده دفتر حقوقی سازمان بوده است.

وی توضیح داد: در این باره دستور العملی تهیه شد تا اگر استانی قصد خرید مکانی را دارد، برنامه‌اش را در این مورد توضیح دهد و مالکیت آن را احراز کند. باید اداره های کل استان برنامه شان را برای خرید آن ملک مشخص کنند در آن صورت بررسی می شود که آیا این تملک در اولویت باشد یا خیر.

نظری تصریح کرد: یکی از اقداماتی که تا کنون مغفول مانده، پایش آثار پس از ثبت است. به همین علت تا کنون سه استان اردبیل خراسان رضوی و کرمانشاه را به عنوان پایلوت پایش کرده ایم.

وی درباره اولویت ثبت آثار گفت که این موضوع بر عهده اداره های کل استانی است. برای ما فرقی نمی کند که میراث تاریخی ثبت شوند و یا میراث طبیعی و یا ناملموس . چون ما مکلف به ثبت و حفاظت از همه آنها هستیم.

نظری درباره اینکه بسیاری از پرونده های ثبتی میراث ناملموس دارای ایرادات فنی هستند بیان کرد: راه برون رفت از مشکل بسیاری از پرونده های میراث ناملموس که بدون ضابطه مشخص ثبت شده اند، باید در یکی از جلسات کمیته ثبت آثار تاریخی مورد بررسی قرار گیرد.