هنر "سوخت" نفیس ترین صنایع دستی اصفهان/ هنری که ناشناخته مانده است

به گزارش خبرنگار مهر، روبروی تابلو که می ایستی، جدا می شوی از زمان و مکان فعلی. پا می گذاری به بهشت درون تابلو. یادت می رود که پا روی چرم تابلو گذاشته ای، می شوی بخشی از معرق و منبت هایش. با رنگ های لایه چینی اش یکی می شوی.

 هنر سوخت یکی از نفیس ترین صنایع دستی اصفهان است که در گذشته محدود به جلدهای چرمی قرآن های خطی بوده، اما از دوران صفویه به شکل تابلو کار می شود. ده هنر طراحی، نقاشی، منبت، معرق، تذهیب، تشعیر، خوش نویسی، طلاکوبی، صحافی و لایه چینی در این هنر کاربرد دارد. استاد علی خوش نویس زاده از معدود اساتید زنده این هنر در اصفهان است که از منسوخ شدن آن بیم دارد.

تاریخچه هنر سوخت

علی خوش نویس زاده هنرمند هنر سوخت درباره این هنر گفت: من در یک تابلویم یک کار ابداعی انجام داده ام که در کار قدما هم نبوده و این است که معمولا در این تابلوهای سوخت، نقاشی وسط تابلو، به شکل معرق یا برش و کتیبه های اطراف آن به شکل منبت یا برجسته کار می شود، اما من برای اولین بار در زمینه چهار کتیبه چهار طرف تابلو، هم معرق و هم منبت کار کرده ام که این، یک کار فوق العاده پیچیده است.

وی که در دانشگاه و میراث فرهنگی این هنر را تدریس می کند، در گفتگو با خبرنگار مهر عنوان کرد: هنر سوخت تا اواخر دوره قاجاریه فقط برای ساخت مجلدهای قرآنی کاربرد داشته و از سال 1300 ساخت تابلوهای هنر سوخت رایج شده است.

این استاد هنر سوخت بیان داشت: من کتابی درباره هنر سوخت نوشته ام که یک نسخه آن نزد مهدی دلیلی، رییس موزه هنرهای معاصر اصفهان برای پیگیری چاپ آن از طریق انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان و نسخه دیگر آن، در پژوهشکده اداره میراث فرهنگی تهران است، اما هنوز منتشر نشده است.

وی اظهار داشت: در آن کتاب توضیح داده ام که دو وجه تسمیه برای واژه سوخت وجود دارد. یک استدلال این است که علت به کار بردن این نام، استفاده از رنگ های تلخ، سوخته و تیره در تابلوهای سوخت برخلاف رنگ های شاد و شفاف تابلوهای نقاشی است.

خوش نویس زاده افزود: وجه تسمیه دوم، این است که برای انجام کار منبت بر روی چرم، باید حرارت معتدلی به آن بدهیم، تبلور چرم را بگیریم و نقوش مورد نظرمان را رویش منبت کنیم، چرا که چرم بر اثر تغییر دما یا رطوبت دچار تغییر شکل یا اندازه و شکننده و خشک می شود.

نقوش هنر سوخت

وی اضافه کرد: این کار را به دو روش صنعتی و دستی انجام می دهیم. در روش صنعتی در گذشته وقتی می خواستند تیراژ زیادی از کتاب ها و قرآن ها را تهیه کنند، قالب های فلزی از جنس برنج می ساختند و به جای این که حرارت مستقیم به پوست وارد کنند، حرارت را به قالب منتقل و با آن بر روی چرم ضرب می کردند.

این استاد عنوان داشت: در روش دستی هم مانند هنر قلمزنی بر روی پشت پوست طراحی می کنیم و در مرحله بعد به کمک لوازم مخصوص، چرم را برجسته می کنیم، به طوری که تبلور پوست گرفته شود و در آینده نقوش آن هیچ تغییری نکند.

وی با بیان این که اوج هنر سوخت در دوره صفویه در اصفهان بوده، اذعان داشت: هنر سوخت از دوره تیموری ابتدا در سمرقند و سپس در هرات در جلدهای چرمی قرآن ها رایج شد و توسط بایسنقر میرزا گسترش یافت. البته پیش از دوره تیموری هم این هنر به شکلی ساده تر وجود داشته، ولی در دوره تیموری، برخلاف دوره های قبل که در هنر سوخت اشکال هندسی و منظم رایج بود، نقوشی چون ختایی یا اسلیمی رایج می شود.

خوش نویس زاده گفت: براساس آثار هنری موجود در گنجینه های آستان قدس رضوی، در صدر اسلام آیات قرآن بر نوع خاصی از پوست یعنی چرم رخ پوست که بسیار پایدارتر از کاغذ است، نگارش و بین دو تخته چوب که لوحین نامیده می شده، نگهداری می شده است.

وی با بیان اینکه این نوع چرم آن قدر نازک بوده که قطر کل قرآن 1.5 سانتیمتر می شده، افزود: تا اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم ثبت قرآن به این شیوه ثبت می شده تا این که کسانی چون زید بن ثابت و ابن ابی قریش که جزء اقوام ایرانی بودند، برای اولین بار قرآن را به صورت کتاب نسخه برداری کردند.

معرفی هنر سوخت

این هنرمند سوخت با بیان اینکه در کتاب خود به مطالعه هنر سوخت تا پایان دوره قاجاریه پرداخته، بیان داشت: یک ناشر خصوصی تصمیم داشت کتاب را چاپ کند، اما من ترجیح می دهم این کتاب را یک ارگان هنری یا موسسه فرهنگی چاپ کند و به همین دلیل با مدیران سازمان میراث فرهنگی کشور و سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان در این باره صحبت هایی کرده ام.

وی با اشاره به این که هنر سوخت بسیار نفیس است، ادامه داد: بیشتر مجموعه داران هنری آثار مرا می خرند و اخیرا برادر ادیب برومند، یک از شاعران کشور، یکی از آثار مرا که قبلا خریده بود، در فرانسه فروخت.

خوش نویس زاده عنوان داشت: از سال 2006 تاکنون هر سال یک جلد از مجموعه کتاب هایی برای معرفی 50 هنر سنتی ایران با همکاری انتشارات آستان قدس منتشر و به سفارت خانه های ایران در سراسر جهان ارسال می کنیم و هر هنرمند برای معرفی در این کتاب ها، باید ارزش هنری اثرش توسط هیات امنای کتاب ها تایید شود.

وی درباره اوضاع فعلی خود نیز اذعان داشت: قبلا در بازار هنر مغازه داشتم که 15 سال است آن را فروخته ام و در خانه تابلوهای سوخت با ابعاد بزرگ می سازم و در کنار آن، کارهای کوچکی مثل مرمت جلد چرمی کتاب یا قرآن های خطی را هم انجام می دهم.

این استاد اظهار داشت: برای مثال اخیرا جلد قرآن خطی برادر آیت الله ارباب را که حتی چند صفحه ابتدایی و انتهایی آن کنده شده بود، ساختم و برای صفحات کنده شده هم کاغذ مناسب طراحی کردم و بر روی آن ها آیات قرآن را نوشتم و تذهیب آن را هم انجام دادم.

هنر ده گانه

وی گفت: مرمت از ساخت هم سخت تر است، چرا که باید به گونه ای مرمت کنیم که بخش های اضافه شده قدیمی به نظر برسد و در فضای زمانی که اصل اثر خلق شده، کار کنیم.

خوش نویس زاده افزود: دوست ندارم آثار هنری ام را به خارج از کشور بفروشم، چرا که برای مثال اخیرا یک نمایشگاه از آثارم در موزه هنرهای معاصر اصفهان داشتم و ناچار شدم برای برگزاری آن آثاری را که فروخته ام، از صاحبان آن ها قرض بگیرم و به نمایشگاه ببرم، اما در این شرایط به آثاری که در خارج از کشور است، دسترسی ندارم.

وی بیان کرد: من این هنر را در درجه نخست از پدرم یاد گرفتم و هنرهای مرتبط با آن را از سال 39 تا 49 از استاد محمد تجویدی، استاد حسین رضا، حسن زرین خط و برخی اساتید دیگر که به همراه در تهران و در سال 49 از استاد مصورالملکی در اصفهان آموختم.

این استاد هنر سوخت اظهار داشت: از ابتدای فعالیتم در زمینه هنر سوخت هر ده رشته هنری مورد استفاده در آن شامل طراحی، نقاشی، منبت، معرق، تذهیب، تشعیر، خوش نویسی، طلاکوبی، صحافی و لایه چینی را خودم انجام می دهم و هیچ قسمت آن ها را کس دیگری انجام نداده است.

وی ادامه داد: متاسفانه در مواردی می بینیم آثار فاخر هنر سوخت که به صورت کارگاهی کار شده، صاحب کارگاه به عنوان خالق اثر آن ها را امضا کرده که این کار عادلانه و منصفانه نیست و از طرف دیگر اگر کسی بخواهد این همه اثر خلق کند، باید عمر نوح داشته باشد.

غربت هنر سوخت

خوش نویس زاده به ضعف پژوهش در هنر سوخت نیز اشاره کرد و عنوان داشت: در صاحبقرانیه کاخ نیاوران تهران دو تابلوی سوخت وجود دارد که امضای آن ها را برای اولین بار من در سال 90 کشف کردم، اما متاسفانه در دو کتاب در سال 81 یک نفر ادعا کرد این آثار را پدرش خلق کرده است.

وی اذعان داشت: کسی امضای این تابلو را نتوانسته بود بخواند، چون هنرمندان معمولا در قسمت چپ پایین تابلوهای نقاشی امضا می کنند، اما در این دو اثر خالق اثر در کتیبه های حاشیه آن ها امضا کرده و از طرف دیگر کتیبه با خط ثلث نوشته می شود و خواندن آن به تبحر نیاز دارد.

این هنرمند گفت: خالق این دو تابلو، میرزا عباس خان ذوالفنون اسفرجانی، اولین کسی است که هنر سوخت را از مجلدهای قرآنی به روی تابلو آورده و اهل اسفرجان اصفهان بوده که یک اثر او در سایت سازمان یونسکو هم ثبت شده است.

وی افزود: هنر سوخت در حال حاضر غریب است و خیلی ها آن را نمی شناسند و متاسفانه عده ای هم بر غریبی آن دامن می زنند و با این که الفبای آن را نمی دانند، کتیبه امضای آثاری را که در گذشته افراد دیگری خلق کرده اند، درمی آورند و امضای خودشان را پای آن آثار می گذارند و خود را احیاگر این هنر معرفی می کنند.

خوش نویس زاده بیان کرد: در حال حاضر کتابی وجود ندارد که یک دانشجو بتواند به کمک آن درباره هنر سوخت تحقیق کند. دانشجویانی هم که در این زمینه کار کرده اند، از منابع غلط استفاده کرده اند.

وی با بیان این که تاکنون 60 تابلو سوخت را از صفر تا 100کار کرده، ادامه داد: مدیران به این هنرها توجه و درباره آن ها آگاهی ندارند و متاسفانه متولی خاصی برای آن ها وجود ندارد، در حالی که بالاترین افتخار آن ها در برابر سایر کشورها همین آثار هنری است.

 این استاد اظهار داشت: در دوران صفویه اگر دعوت دولتمردان از هنرمندان و علما نبود، هنرها شکوفا نمی شد و یک کانون هنری به وجود نمی آمد. اکنون هم اگر مسئولان حمایت نکنند، این هنر منسوخ خواهد شد.

گزارش :الهام باطنی