قحطي مديريت همگرايانه در بحبوحه خشكسالي خراسان شمالی/ اینجا آب از آب تکان نمی‌خورد

به گزارش خبرنگار مهر، طی حدود نیم قرن اخیر با ورود فناوری حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به کشور، ایده اصلی حفاران این چاه‌ها؛ دست‌یابی به آب‌های موجود در عمق بیشتر زمین بوده به گونه‌ای که همه ساله با پایین تر رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی به دلیل استفاده بیش از ظرفیت و کاهش بارندگی، بهره برداران نیز اقدام به حفر چاه‌های عمیق تری می کردند.

دستیابی به آب های موجود در عمق بیشتر زمین ایده اصلی حفاران چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در  تمام دوران فعالیت‌شان در کشور بوده است. دورانی به درازای بیش از نیم قرن؛ ایده‌ای که رفته رفته برای کشاورزانی که کشت و کارشان مستقیم به آب های زیرزمینی وابسته بوده و هست، به یک باور تبدیل شد و این چنین بود که منابع کمیاب و باارزشی را که طبیعت طی هزاران سال برای نسل بشر به عنوان یک ذخیره حیاتی در دل خود حفظ کرده بود، به مدد موتورپمپ های پر سر و صدا از دل زمین بیرون کشیده و به چشم بر هم زدنی مصرف شد.

این اقدام ساییدن سوهان بر دندانه‌های کلید توسعه پایدار بود؛ بی آن که حتی لحظه اي به تشنگی و کم آبی فرداهای پیش رو بیندیشیم.

برف سنگین نوروز امسال هم که به دنبال یک زمستان کم بارش و کم فروغ در خراسان شمالی حادث شد، بیشتر از آن که مایه امیدواری باشد و یادآور آن مثل معروف"سالی که نکوست، از بهارش پیداست" غلط‌ انداز از کار درآمد تا بسیاری از ساکنان استان در واکنش به اخبار هشدارآمیزی که در گوشه و کنار، در مورد خشکسالی قریب الوقوع منتشر می شد، تنها نیشخندی بزنند! اما حالا، این غول خشکسالی است که گریبان کشاورزان و روستانشینان استان را سخت می فشارد و دور نیست که تامین آب شرب برای شهرنشینان هم با دشواری های فراوان همراه شود.

ناقوس مرگ سدهای خراسان شمالی

بدون شک خشکسالی، برای چندمین سال پیاپی دامن خراسان شمالی را گرفته و اکنون دیگر آن دسته از مردم و مسئولانی که باور چندانی به وقوع کم آبی پایدار در این خطه نداشتند، نیز باید در افکارشان تجدیدنظری اساسی کنند چرا که سرسبزی خراسان شمالی را دیگر باید تنها در تابلوی خوشامدگویی ورودی این استان مشاهده کرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی با اشاره به وقوع خشکسالی در استان در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: از بین 6 سد موجود در این استان در حال حاضر تنها سد شیرین دره آب دارد و مابقی سدها خشک شده اند.

کاظم طاهریان اضافه می کند: حجم آب مخزن سد شیرین دره نیز در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، 50 درصد کاهش داشته و به علت برداشت‌های غیرمجاز کشاورزان و باغداران در بالادست این سد، ورودی آب به این سد در شرایط کنونی صفر است.

وی اظهار می کند: این درحالی است که روزانه دوهزار لیتر برثانیه آب برای مصارف کشاورزی و 300 لیتر برثانیه برای مصرف آب شرب شهر بجنورد از مخزن این سد برداشت می‌شود.

این مسؤول می‌گوید: با ادامه روند کنونی این سد نیز ذخیره‌ای برای سال آینده نخواهد داشت و وضعیت آن در سال آینده بهتر از سایر سدهای استان در سال جاری نخواهد بود.

به گفته وی مخزن سد چری فاروج نیز یک ماه پیش خشک شده است و حجم آب و گل و لای مخزن سد شیروان هم به مقدار پایین‌تر از حجم ضروری برای ایمنی پایداری سازه سد رسیده و آب قابل استفاده ندارد.

طاهریان می‌افزاید: حجم آب و رسوب باقی مانده در مخزن سد اسفراین نیز به کمتر از هفت میلیون متر مکعب کاهش یافته که چهار و نیم میلیون متر مکعب آن رسوب است.

وی می‌گوید: با این وجود برداشت آب از این سد برای مصارف شرب و کشاورزی به مجموع روزانه 460 لیتر بر ثانیه ادامه دارد و به زودی مخزن این سد نیز خشک خواهد شد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی اظهار می‌دارد: شش سد ساخته شده در این استان توان ذخيره 249 ميليون متر مكعب آب را دارند و 20 هزار و 670 هكتار زمين كشاورزي و باغ زير پوشش شبكه‌هاي آبياري این سدها است.

آبی از مسئولان گرم نمی‌شود

خشکسالی البته همزاد هزاران ساله اقلیم و طبیعت ایران زمین و جمیع زیستمندان و ساکنانش بوده‌است. دقیقا از همین‌رو است که پیشینیان ما با پذیرش این واقعیت اجتناب ناپذیر، در ابداع فنون و مهارت‌های استحصال و انتقال آب به دوردست‌ها، گوی سبقت را از سایر تمدن‌های کهن ربوده بودند؛ فنون خاص مهندسی و شیوه هایی که طی قرون و اعصار گذشته، مایه پایداری زیستی جوامع ساکن این فلات قاره بوده، ولی اکنون رو به فراموشی است.

اما در دوران جدید یا بهتر بگوییم در دهه‌های اخیر، زنگ خطر واقعی خشکسالی و پیامدهای تغییر اقلیم زمانی به صدا درآمد که تالاب‌های بزرگ کشور، از دریاچه ارومیه و گاوخونی گرفته تا بختگان و هامون، یک به یک خشک شدند. شوربختانه این زنگ خطر را کمتر کسی شنید تا مگر عقلای قوم برای آن تدبیری بجویند.

از نگاه کارشناسان دفتر عمران سازمان ملل متحد، در حال حاضر خشکسالي و فرسايش خاک در کنار آلودگي هوا، شدت بالاي مصرف انرژي و نابودي تنوع زيستي گياهي و جانوري، پنج چالش اساسي محيط زيست کشورمان محسوب مي شود، در خراسان شمالي هم به ويژه با جولان دو عامل ويرانگر نخست روبه رو هستيم. به بيان ديگر، مصرف بسيار بیشتر از حد تعادل منابع حياتي و کمياب آبي و آلودگي آب‌ها، ازجمله مصادیق پرشمار تجاوز حريصانه ما به اين ميراث گذشتگان و امانت آيندگان است.

به هر روی خشکسالي که بخشي از آن به تغييرات اقليمي و بخش زیادی هم به سوء مدیریت و نحوه بهره جستن بدون دورانديشي ما از منابع طبيعي باز مي گردد، امسال نه تنها گلوي محيط زيست و کشاورزي خراسان شمالی را سخت مي‌فشارد، بلکه بيم آن مي‌رود که تأمين آب شرب براي بسياري از ساکنان شهرها و روستاهاي استان را بیش از همیشه دشوارتر سازد.

یک کارشناس محیط زیست معتقد است: روند شتابان و نگران کننده برداشت نامتوازن منابع آب در خراسان شمالی به خصوص در دهه‌ها و ساليان اخير همانند اغلب مناطق کشور به نحوي پيش رفته است که با کاهش بي سابقه منابع آب‌هاي جاري و زيرزميني مواجه هستيم.

سعید یوسف‌پور در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: امسال خراسان شمالی در زمره پنج استانی قرار گرفته که بیشترین افزایش خشکسالی را نسبت به میانگین بلند مدت تجربه می کند.

به گفته وی اگر چه خشکسالی عمدتا متاثر از تغییرات اقلیمی جهانی است و برای سه ماهه تابستان سال جاری در اکثر استان‌ها افزایش دمایی برابر 1.5 درجه و در برخی از استان نیم تا یک درجه پیش بینی شده است اما سوء‌مدیریت منابع آب پیش‌بینی‌هایی که برای 30 سال آینده در خصوص خشکسالی شده بود را سریع تر محقق می‌کند.

رضا نعیمی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی نیز می گوید: سدهای استان طی یکي، دو دهه سپری شده از زمان ساخت و بهره‌برداری آن‌ها، چنین شرایط سختی را به لحاظ کم آبی نداشته‌اند.

محمد حاج رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز به تازگی با بیان این که ایران برای هفتمین سال پیاپی درگیر خشکسالی است، گفته که بر اساس آمارها، از شش سال پيش به طور مداوم متوسط بارندگي در کشور کمتر از حد طبيعي و معمول بوده است و متاسفانه اين روند همچنان ادامه دارد.

عبور از تنش آبی و ورود به بحران آب

یک کارشناس ارشد محیط زیست در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: به استناد شواهد علمی مورد تایید مجامع معتبر داخلي و بين المللي، خراسان شمالی و همچنین دیگر نقاط کشور به يک دوران نسبتا طولاني خشکسالي وارد شده است.

مهدی کرمی اضافه می کند: آن هم دوراني که شايد افزون بر دو دهه به طول بينجامد و گسترش بيابان‌ها، به قهقرا رفتن زيست بوم‌ها و دگرگوني چشم اندازهاي طبيعي در اغلب مناطق کشور از پيامدهاي حتمي آن است.

وی اظهار می‌دارد: اگر این پيش‌بيني دانشمندان محقق شود، در سال هاي پيش رو ميزان بارش در ايران حتي کمتر از نصف ميانگين سالانه فعلي خواهد بود، وسعت کویرها بیشتر و بیشتر خواهد شد و غالب زيستگاه های کنونی به يک دگرديسي پس رونده وارد می‌شوند؛ يعني جنگل‌ها درختزار مي‌شوند، درختزاران بوته زار مي شوند، بوته زارها بيابان مي شوند و بيابان ها به ستروني مطلق نزديک خواهند شد.

کرمی می گوید: صدالبته شکي نيست که مردم و دولتمردان بايد هر يک به سهم خود در تلاش براي غلبه بر اين چالش بزرگ شريک شوند و در پي کاهش مصرف و استفاده بهينه از منابع آب باشند؛ اما در حالی که بخش کشاورزی بیشترین مصرف و هدررفت آب را به خود اختصاص می‌دهد، مسئولان برای غلبه هرچند موقت بر بحران کم ‌آبی، مدام از ضرورت صرفه‌جویی شهروندان سخن می‌گویند و گاهی نيز از در تهدید به جیره‌بندی در می آیند.

به گفته وی این همه در حالی است که جیره‌بندی و صرفه‌جویی که مسئولان تقریبا هر تابستان آن را تکرار می‌کنند، در حقیقت بيشتر ناظر بر شش یا هفت درصد كل حجم آبی است که به مصرف خانگی می‌رسد، در حالی که چنانچه مدیریتی علمی و کارآمد بر آن نود و اندی درصد منابع آبی اعمال می‌شد که به بخش کشاورزی اختصاص دارد، گذر از بحران کم‌آبی عملی‌تر می‌‌کند.

کرمی معتقد است: با این وجود، کشاورزی معیشتی و کم بازده ما به دليل ساختار سنتي و ضعف سرمايه گذاري، همچنان از رواج گسترده روش‌های سنتی آبیاری رنج می برد و هر روز كه مي گذرد، تشنگي اين مرز و بوم را بيشتر مي كند.

به گفته وی از سوی دیگر، بهره وری پایین معضل دیگری است که به خودی خود، مشکلات موجود را دوچندان کرده است؛ به نحوی که میانگین تولید محصولات کشاورزی به‌ ازای مصرف هر مترمکعب آب در دنیا 2.5 کیلوگرم، اما این رقم در ایران کمتر از یک کیلوگرم است.

این کارشناس ارشد محیط زیست اظهار می کند: همچنین علاوه بر روش‌های سنتی و ناکارآمد آبیاری و گسترش بی‌رویه اراضی کشاورزی که سبب اتلاف آب می‌شود، الگوی نامناسب کشت، عامل دیگر هدررفت اين مايه حيات به شمار می‌آید.

وی می افزاید: با این اوصاف، به نظر می‌رسد كه پیش‌بینی هشدارآمیز شش ماه قبل وزیر نیرو اندک اندک به تحقق نزدیک‌تر می‌شود: گذر از شرایط "تنش" آبی و واردشدن به وضعیت "بحران" آب.

لزوم مدیریت یکپارچه و همگرایانه آب در خراسان شمالی

کارشناسان با استناد به این واقعیت‌ها و با يادآوري آمار 94 درصدي مصرف آب خراسان شمالی در بخش کشاورزي، بقاي باقیمانده ذخایر استراتژیک آب شیرین استان را در گروي تحولي راهبردي در شيوه هاي فعلي آبياري می دانند.

در این نگاه، مديريت بهينه اين منابع حياتي جز با تکيه بر اصول مديريت يکپارچه و همگرايانه دستگاه هاي متولي منابع آب، برنامه‌ريزي براي بهره گيري هر چه بيشتر از فناوري هاي نوين آبياري، استفاده مطلوب از پساب ها و منابع نامتعارف آب، مدیریت هرزآب و سیلاب‌ها، همچنين ترمیم شبکه‌های آبرسانی با هدف کاهش هدررفت آب، توسعه طرح‌های آبخیز و آبخوان داری، تنظيم الگوهاي کشت جديد با توجه به وضعيت اقلیمی منطقه و جلوگيري از تبديل بي رويه اراضي ديم به آبي و نيز پراكنش صنايع با توجه به توان اكولوژيك هر منطقه میسر نخواهد شد.

طرح‌هایی که اگرچه در نگاه نخست شاید هزینه بر باشد، اما بدون شک، با برنامه ريزي جامع و همه جانبه نگر دستگاه‌هاي عريض و طويل دولتي و مشاركت مردمي دست يافتني خواهد بود تا بدين ترتيب، یافتن راه هایی برای بازچرخانی آب و در نهایت، تامین پایدار این منبع کمیاب و حیاتی به عنوان يك ضرورت غیرقابل چشم پوشی، محقق شود؛ همان كه كارشناسان از آن به عنوان بازمهندسی چیدمان توسعه مناطق و آمايش سرزمين با توجه به واقعیت‌های طبیعی كتمان‌ناپذير کشورمان و تغییرات اقلیمی جهانی ياد مي كنند.

گويا ديگر راهي جز اين نمانده كه شعار "نجات آب، نجات زندگي است" را هر روز و همه وقت تکرار کنيم و اميدوار باشيم که با تدبير سازمان‌هاي ذي‌ربط و از آن مهم تر، با مصرف بهينه آب توسط بهره برداران بخش‌های گوناگون به ويژه در حوزه کشاورزي، حريم زندگي نسل کنوني و نسل هاي آتي را پاس بداریم.