بی‌توجهی به معماری ایرانی و اسلامی در غرب‌زدگی قبل انقلاب ریشه دارد

محمدحسین ایمانی خوشخو رییس کمیسیون هنر و معماری شورای عالی انقلاب فرهنگی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره اهمیت توجه به معماری ایرانی و اسلامی در کشورمان گفت: معماری از موضوعات مهمی است که ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با فرهنگ کشورها دارد. هم فرهنگ ساز و هم مشخص‌کننده نگاه فرهنگی کشورهای مختلف است. بسیاری تمدن ها بعد از گذشت زمان و در طول قرون مختلف بوسیله معماری خود شناخته می شوند و از آن جا که معماری از مولفه های پایدار حوزه فرهنگ است، می تواند در طول زمان این سابقه فرهنگی را با خود حمل کند و نمادی از فرهنگ‌های مختلف باشد.

معماری با سبک زندگی مردم سروکار دارد

وی افزود: امروزه برای شناسایی تمدن های هزاران سال پیش سعی می کنیم با نگاه به معماری آنها شاخصه های تمدنی را از دل آن فرهنگ‌ها خارج کنیم و معماری از این بُعد بسیار مهم است، چون با زندگی روزمره مردم سروکار دارد و می توان از طریق آن مسائل مربوط به سبک زندگی، آداب زندگی و ... را در قالب معماری جستجو کرد.

ایمانی با اشاره به ضرورت توجه به معماری ایرانی و اسلامی یادآور شد: اگر امروزه بسیار تأکید داریم که می بایست معماری ایرانی و اسلامی مورد توجه قرار گیرد شاید نگرانی از سال‌های دور و آینده است که محققان آن زمان بتوانند چراغ راهی برای شناخت وضعیت فعلی ما داشته باشند و این گونه نباشد که این دوره ما خالی از شاخصه های معماری باشد. بنابراین باید بیش از اینها به معماری توجه شود و سعی شود که مقوله معماری با مقوله فیزیک مهندسی ساختمان و تعابیر دیگر مخلوط نشود. 

مهمترین ویژگی معماران قدیمی ایران هنرمند بودن آنهاست

سرپرست دانشگاه علم و فرهنگ درباره ویژگی های معمار در دوران شکوهمندی معماری گذشته ایران بیان کرد: مهمترین وجه یک معمار ذائقه هنری اوست. معمار در وهله اول یک هنرمند است تا کسی که در حیطه ساخت بنا کار می کند. معمار اگر هنرمند نباشد صرفاً به کسی که با فیزیک سروکار دارد و به ساخت و ساز مشغول است، تبدیل می شود. در سابقه تاریخی کشور ما می‌بینید که سازنده و معمار آن یک هنرمند است و به همین دلیل امروزه ساختار ساختمانی بناهای قدیمی به عنوان یکی از دروس هنری در دانشکده ها آنالیز و بحث می شود.

ضرورت آشنایی معمار با مبانی فرهنگی و دینی کشور

ایمانی خوشخو به اهمیت توجه و آشنایی معمار با مبانی فرهنگی کشورش تأکید کرد و ادامه داد: معماری از مولفه های فرهنگی است و اگر معمار اطلاعات جامعی از حوزه فرهنگ و دین نداشته باشد، حتماً کار معمار نیز از پختگی و قوام لازم فرهنگی برخوردار نیست. آداب زندگی جمعی و مولفه های هنری دیگر نیز باید مورد توجه معمار باشد و معمار به آن مسلط باشد، همچنین بحث اقلیمی از دیگر مباحث معماری است که معمار باید به این مباحث اقلیمی، مکان شناسی و حوزه سرزمین که به جغرافیای محیطی نزدیک می شود، توجه کند. به خصوص در کشور ما که اقلیم های گوناگون دارد، معمار باید حتما با شرایط اقلیمی کشور آشنا باشد و متناسب با شرایط کارش را دنبال کند.

معاون هنری اسبق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آشنایی معماران با سابقه تاریخی معماری کشورهای نزدیک به خود را از جمله ویژگی های یک معمار خوب دانست و افزود: معمار خوب و زبده باید با سابقه تاریخی معماری کشورهای نزدیک به خود نیز به لحاظ فرهنگی و جغرافیایی آشنا باشد چون بسیاری از فرهنگ ها در طول تاریخ اثر متقابل بر هم داشته اند. مثلاً معماری هند، کشورهای شمالی ایران و ... متأثر از هم بوده اند و اگر معمار این شناخت را نداشته باشد، اتصالش را به فرهنگ دیگر کشورها از دست می دهد و کاری که خلق می کند در طول زمان نمی تواند نشانگر فرهنگ غنی کشورش باشد.

باید به روح حاکم بر معماری ایرانی و اسلامی توجه کرد

ایمانی خوشخو در پاسخ به اینکه آیا می توان شکوه و روح معماری گذشته ایران را در معماری مدرن و امروزی هم دنبال کرد، توضیح داد: در معماری روح حاکم در آن باید مورد توجه باشد، نه فیزیک آن. در بناهای گذشته انسان حس می کند توازن و روحی حاکم است که انسان را تحت تأثیر قرار می دهد و آرامش را به انسان منتقل می کند که این ویژگی ها را می توان در معماری امروز نیز داشت.

او با بیان این که مباحث فرهنگی معماری در طول زمان تغییر نمی کند، تصریح کرد: مباحث فرهنگی معماری در طول زمان تقریباً ثابت است. بر فرض اگر معمار ۲۰۰ سال پیش امروز حضور می داشت، چارچوب ذهنی خود را رعایت می کرد و تغییرات را متناسب با شرایط زمانی در ساخت و سازهایش ارائه می کرد چرا که المان ها در فرهنگ معماری ثابت است و آن چه بر حسب شرایط زمانی تغییر می کند، تنها درصد اندکی است.

معماری بنا به شرایط زمانی تغییر صددرصدی ندارد

رییس کمیسیون هنر و معماری شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه یادآور شد: شاید تصور شود که معماری گذشته غیر لازم و در شرایط امروز شدنی نباشد، در حالی که این طور نیست. در کشورهای پیشرفته چرا سعی بر این است که معماری متبلور در بناهایشان را حفظ کرده و از آن استفاده کنند و با درصد تغییرات جزئی در شرایط بهتر سعی در استفاده از همان معماری را دارند؟ معماری متناسب با شرایط زمان صدرصد تغییر نمی کند چون  اگر این طور بود امروز معماری کهن ما از بین رفته بود. در بناهای به جا مانده از قدیم در کشورهای دیگر از این بناهای قدیمی استفاده موزه ای دارند و به شکل معمول استفاده می شود. شاید تغییر کاربری داده شود اما خود بنا حفظ می شود و روح حاکم بر آن بنا ثابت است و در طول زمان تغییر نمی کند. اگر توانستیم این کار را کنیم معماری خود را حفظ کرده ایم و از آسیب های مختلف محافظت کرده ایم.

توجه به معماری ایرانی و اسلامی در فضای محدود نیز ممکن است

این مدیر فرهنگی و هنری در پاسخ به این پرسش که آیا معماری ایرانی و اسلامی در فضاهای کوچک امروز قابلیت اجرا شدن دارد، بیان کرد: این که گفته می شود تراکم جمعیتی و محیطی باعث شده از معماری خود دور شویم، استدلال درستی نیست. در معماری گذشته ما مکان هایی بوده که بسیار متراکم بوده است مثل بازارها و این اماکن مجموعه فشرده ای برای کسب و کار بودند اما با این وجود طراحی های این مکان طوری بوده که باز معماری ایرانی و اسلامی را شاهد بودیم.

او تأکید کرد: شرایط تحمیلی تراکم ساختمانی را می توان با تفکر معماری و تجارب گذشته همراه کنیم و این آپارتمان های امروزی را نیز با نگاه معماری اسلامی طراحی کرد. اما موضوع این است که ما کپی برداری ناقصی از معماری مدرن غرب داریم و این باعث شده همه داشته های فرهنگی خود را در حیطه معماری از دست بدهیم. بنابراین این یک بهانه است که تراکم جمعیت اجازه نمی دهد که به سمت معماری ایرانی و اسلامی برویم. این کم توجهی بود که نسبت به این مهم صورت گرفت و ریشه آن شاید به قبل از انقلاب برمی گردد که موج غرب گرایی وارد زندگی ما شد و بعد از انقلاب هم رشد بی حد و حصر کرد. زندگی آپارتمان نشینی خالی از محتوای معماری ایرانی و اسلامی ما را به این وضع گرفتارمان کرد و معتقدم که هیچ منافاتی ندارد که نگاه فرهنگی هنری معماری داشته باشیم و از محدودیت های محیطی هم در امر ساختمان لطمه نبینیم.

گامِ اول حفظ بناهای قدیمی از خطر تخریب است

ایمانی خوشخو درباره امکان بهسازی معماری ایران و رفع آلودگی های بصری آن بیان کرد: بله این امکان وجود دارد، از هر زمانی که بتوان از مسیر انحراف تغییر مسیر داد، خوب است. اگر چه سخت است که در شهر تهران با حجم فعالیت های صورت گرفته در زمینه ساخت و سازها بتوان این موضوع را عملی کرد اما باز هم امکان آن وجود دارد. در وهله اول باید آن چه از گذشته ها در حال نابودی است حفظ کنیم و برای توسعه شهر آنها را نابود نکنیم. همین حفظ این آثار در جهت معماری باعث می شود ما نگاه به گذشته را همچنان داشته باشیم. مخصوصاً برای نسل جدید که معماری گذشته را فقط در کتب تاریخی می بینند و می خوانند.

لزوم صدور قوانینی در راستای توجه به معماری ایرانی و اسلامی

او همچنین بر ضرورت وجود دستورالعمل های لازم در این راستا تأکید کرد و گفت: در شروع برای بهسازی در زمینه معماری ایرانی و اسلامی در کشور، باید در زمان صدور مجوز ساخت، توجه به معماری ایرانی و اسلامی به عنوان یکی از استانداردهای لازم برای دریافت مجوز در نظر گرفته شود. این جلوگیری از ضرر است که باید به هر حال شروع شود تا این که در ۵۰ سال آینده بازگشت به هویت معماری ایرانی و اسلامی خود را داشته باشیم. حداقل در حال حاضر در نمای ساختمان ها می توان از ویژگی های معماری ایرانی و اسلامی تبعیت کرد تا بعد به سایر بخش ها سرایت کند.

ایمانی خوشخو همچنین تأکید کرد که مدیریت کردن این موضوع برای رسیدن به معماری ایرانی و اسلامی نیازمند یک اراده قوی و عظم جزم است تا سمت و سوی منحرف کنونی را در معماری به سمت توجه به هویت معماری ایرانی و اسلامی هدایت کند.

معماری از موضوعات فرادستگاهی است

رییس کمیسیون هنر و معماری شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره فعالیت هایی که در زمینه معماری ایرانی واسلامی در این کمیسیون صورت گرفته ،توضیح داد: معماری از مباحث فرادستگاهی است و دستگاه های مختلف باید در این زمینه ایفای نقش کنند. بنابراین تصمیم گیری کلان از حوزه یک دستگاه خارج است. یک دستگاه فراسازمانی باید وارد عمل شود که برای دستگاه های مختلف تعیین وظیفه شود.

تهیه سند پیش نویس معماری ایرانی و اسلامی در کمیسیون هنر و معماری

او ادامه داد: شورای عالی انقلاب فرهنگی شاید از دستگاه هایی است که می تواند این بحث را دنبال کند. معماری یک موضوع فرهنگی است و برای هدایت آن باید یک دستگاه فرهنگی وارد عمل شود. چند سالی است توجه به ساماندهی معماری ایرانی و  اسلامی در شورای عالی انقلاب فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است و بعد از تشکیل کمیسیون هنر و معماری این وظیفه به این کمیسیون سپرده شد و حدود یک سال و نیم روی آن بحث و بررسی صورت گرفت، صاحبنظران نظراتشان را ارائه کردند و بعد از یک کار مفصل نظری به تهیه پیش نویس سند معماری ایرانی اسلامی رسیده ایم که اکنون در مراحل آخر است تا  آن را به صحن شورا ارائه دهیم.

ایمانی خوشخو درباره مفاد این سند پیش نویس اظهار کرد: در این پیش نویس وظایف دستگاه های مختلف و حیطه وظایف آنها و اهدافی که باید در معماری ایرانی و اسلامی به آن توجه شود، در آن مشخص شده است و مهم این است که دستگاه های اجرایی بتوانند خود را تحت نظامی هماهنگ کنند که این موضوع را دنبال کنند، شورای  عالی انقلاب فرهنگی نیز اجرای آن را برای رسیدن به نقطه مطلوب رصد می کند.

او اضافه کرد: در این پیش نویس نظرات دستگاه های مختلف نیز دریافت می شود تا این که بعد از تبدیل شدن به مصوبه به مرحله اجرا برسد.

مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی همچون قانون لازم الاجراست

ایمانی درباره ضمانت اجرایی این سند پیش نویس معماری نیز بیان کرد: مصوبات شورا مثل قانون است و ضمانت اجرایی دارد. چون حکم قانون دارد بنابراین دستگاه ها موظف به رعایت آن هستند.

او همچنین شهرداری، شورای شهر، وزارت مسکن، نظام مهندسی و ... را از جمله دستگاه های دولتی و خصوصی نام برد که موظف به اجرای این قانون هستند.

ایمانی، زمان ایجاد تغییرات در چهره معماری شهر تهران را در درازمدت ذکر کرد و افزود: ابتدا باید جلو راه های انحرافی گذشته گرفته شود و با طراحی راه های جدید شروع به حرکت کنیم. اگر اراده قوی در نظام اجرایی کشور باشد، می توان امیدوار بود که راه های نرفته یا بد رفته اصلاح شود و مسأله مهمی که در حیطه فرهنگی داریم به جایگاه اصلی خود بازگردد.

او در بخش دیگری در پاسخ به این که آیا در سال‌های اخیر شاهد ساخت و سازهایی با ویژگی های معماری ایرانی و اسلامی بوده است یا خیر، گفت: به سختی می توان چنین نمونه هایی را نام برد، شاید در بخشی از بناهای جدید به آن توجه شده باشد اما بنایی که با نگاه معماری ایرانی و اسلامی در سالهای اخیر ساخته شده باشد به ذهنم نمی رسد.