ششمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات کلامی منتشر شد

به گزارش خبرگزاری مهر، در این شماره مقالات متنوعی منتشر شده است که مروری بر خلاصه های آن خواهیم داشت:

۱. حیات پیشین در اندیشه متکلمان امامی مدرسه بغداد نوشته امداد توران

در حالی که محدثان و محدث‌‌‌متکلمان کوفه و قم، قولِ به حیات پیشینِ اهل‌بیت(علیهم السلام) و عموم انسان‌ها را پذیرفته بودند، متکلمان بغداد، از جمله شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی، موضعی منفی در برابر این قول اتخاذ کرده‌اند.

مقاله حاضر می‌کوشد به عوامل نظریِ روی‌گردانی ایشان از این موضع بپردازد. این عوامل نظری، از آنچه خود این متکلمان به تصریح یا تلویح بیان کرده‌اند، به دست می‌آید. این مقاله نشان می‌دهد، اتخاذ رویکرد تأویلی به روایت، قول به عدم حجیت خبر واحد، عارضی بودن و قائم به نفس نبودن روح، بطلان غلو، بطلان تناسخ که لازمۀ قول به حیات پیشین است و یاد نیاوردن ماجرای حیات پیشین، مبانی و ادله‌ای بوده‌ که بغدادیان را به انکار حیات پیشین سوق داده‌ است.

۲.مفهوم شناسی اراده و مشیت الهی در پرتوی بیانات حضرت امام رضا(ع) از حسینعلی ترکمانی و  اسماعیل شعبانی کامران

 گفتار و کردار معصومان(ع)، دربردارندۀ ژرف‌ترین معارف عالم هستی است‏. پژوهشِ پیش‏رو، در‏ پی آن است تا به بررسی یکی از مسائل مهم کلام اسلامی، یعنی مفهوم «اراده» و «مشیت» الهی، در پرتو بیانات ‏امام ‏رضا(ع) و هم‌بستگی ساختاری که در روایاتِ رسیده از ایشان ملاحظه می‏ شود، بپردازد.

امام رضا(ع) با استفاده از مبادي ‏بديهي در استدلال عقلي، از حدوث اراده سخن ‏گفتند و آن را از افعال خداوند متعال برشمردند؛ همچنین ایشان اثبات کردند که اراده خداوند، نه عین ذاتِ اوست و نه با علم او برابر. ایشان ضمن بیاناتی‏ در مباحث خدا‏شناسی، با ارائه براهینی محکم، راه هرگونه مغالطه و کج‌روی را در مسائل ‏کلامیِ دین مسدود‏ کرده و با ارائه سیرۀ هدایت‏بخش اهل‌بیت علیهم السلام مسیرِ قرب بندگان را به سوی حق هموار ساختند.

۳.بررسی تبیین عقلانی برهان نظم در دیدگاه آیت الله مطهری تألیف قدرت الله قربانی

شهيد مطهري ديدگاه دقيقی دربارۀ «برهان نظم» دارد. تأکید مهم ایشان آن است كه تنها با نظر به عليت فاعلي، نمي‌توان از نظمِ موجود در جهان و حتي عليت جاري در آن، به هستيِ خدا آگاهی يافت، زيرا نظم به معناي واقعي، هم ناشي از علت غايي و هم علت فاعلي است و با صرف تحقق علت فاعلي، نظم تحقق كامل نخواهد يافت. او با بيان مسائل مهمی در این باره، تلاش می‌کند تقريري قابل قبول از اين برهان ارائه دهد، تا امكان طرح آن به صورت برهانی علمي و عقلي به وجود آيد. آیت‌الله جوادی‌آملی نیز مواردی مناسب در تکمیل برهان نظم دارند.

در مقالۀ حاضر، ابتدا ابعاد دیدگاه مطهری در تبیین عقلانی برهان نظم بیان می‌شود و سپس با ارائه مواردی از نظریات آیت‌الله جوادی، تلاش خواهد شد تا به برخی انتقادات وارد بر این برهان، از این رویکرد پاسخ داده شود.

۴.گونه شناسی رفتارهای اعتقادی شیعیان امامیه با امامان معصوم(ع) به قلم حامد منتظری­ مقدم و  سید آیت الله احمدی

شناخت و ارزیابیِ رفتارها و مناسبات شیعیان در تعامل با امامان(ع)، رهیافتی ضروری برای شناخت دقیق عقاید آنان و سیرۀ ائمه اطهار(ع) است. این مهم در حوزه ­های گوناگون اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی و... نیازمندِ بررسی است.

در پژوهش حاضر، باورها و مناسبات اعتقادیِ شیعیان با امامان دوازده­گانه در دوران حضور، مورد بررسی قرار گرفته است؛ افزون بر این، گونه‌های مختلف روابط اعتقادیِ شیعیان با ائمه علیهم السلام شناسایی و معرفی شده و به این پرسش که شیعیان چگونه از مقام رفیع معنوی ائمه(علیهم السلام) بهره می ­بردند و آیا روابط شیعیان با امامان، متناسب با جایگاه الوهیِ ایشان بوده، پاسخ داده شده است.

تلاش شیعیان عصرِ حضور، برای شناخت امامان، دفاع از کیان امامت و پیشوایان معصوم و تمسک به مقام معنویِ ائمه اطهار(علیهم السلام) از مهم‌ترین محورهای مناسبات شیعیان در حوزۀ اعتقادی است که با وجود تفاوت رفتاریِ شیعیان در برخی موارد، سیر تکامل معرفتی و رفتاریِ ایشان در تعامل با امامان، مشهود است.

۵.مفضل بن عمر و جریان تفویض نوشته حسن حیدری

مفضل بن عمر، از شخصيت‌هاي بزرگ شیعه در قرن دوم هجري است كه روايات بسياري از وي در منابع حديثيِ اماميه وجود دارد. برخی وي را به جريان «مفوضه» نسبت داده‌ و حتي او را بنيان‌گذار اين جريان به شمار آورده‌اند.

بررسیِ شخصیت مفضل و نيز صحت و سقم نسبتِ تفويض به وي، علاوه بر آن­که گوشه ­ای از تاريخ مدرسۀ کلامی کوفه را آشکار مي‌کند، دريچه‌ای براي شناخت جريان متهم به غلو در فضاي كوفۀ قرن دوم به روي ما مي‌گشايد. تحليلِ داده‌هاي تاريخيِ موجود دربارۀ مفضل و همچنين تاريخ شكل‌گيريِ جريان تفويض نشان مي‌دهد، به هيچ وجه نمي‌توان وي را از بنيان‌گذاران و منتسبان به اين جريان به حساب آورد؛ به عبارت دقیق‌تر، اطلاعات موجود دربارۀ مفضل، هيچ‌گونه تفكر تفويضي را براي وي اثبات نمي‌كند.

۶.حق تشریع امام در دو راهی نفی و اثبات نوشته مرتضی علیزاده ­نجار

برخی اندیشمندان امامیه بر پایۀ مستنداتی از عقل و نقل، حقّ تشریع را از امام نفی کرده‌ و نقش امام را تنها مبلّغ شریعت دانسته‌اند؛ مستنداتی نظیر آیات نخستین سورۀ مبارکۀ «نجم»، آیات و اخباری که از بیان تمامی احکام در کتاب خدا حکایت دارد، ادله‌ای که از کامل شدن دین در عصر پیامبر(ص) خبر می‌دهد، احادیثی که از املای احکام توسط پیامبر(ص) بر امیرالمؤمنین(ع) پرده برمی‌دارد، احادیثی که ائمه(ع) فرموده‌اند با نظر خود چیزی نمی‌گویند و سایر ادله‌ای که مجالی برای تشریع امام باقی نمی‌گذارد.

نوشتار پیش‌رو، به مهم‌ترین براهین نفیِ این مقام از دیدگاه برخی صاحب‌نظران پرداخته و در نهایت، ناکارآمدیِ آن را به اثبات رسانده است.

۷.تجربه دینی در دیدگاه غزالی تألیف محمدامین خوانساری

 «تجربۀ دینی» اصطلاحی جدید است، اما پیشینۀ گسترده‌ای در فرهنگ اسلامی دارد. مباحثی که اندیشمندان اسلامی دربارۀ حالات کشف، مانند الهام و وحی داشته‌اند، می‌تواند بستری برای این موضوع در اندیشۀ اسلامی باشد. غزالی، از جمله کسانی است که تحولاتِ تجربه‌‌گونه‌ای را از سر گذرانده و مباحث گسترده‌ای در مباحث تجربۀ دینی داشته است.

در این نوشتار، گزارش و تحلیلی از دیدگاه‌های غزالی در باب تجربۀ دینی ارائه شده است؛ هم‌چنین جایگاه «انسان» به عنوان متعلِّق و «هستی» به عنوان متعلَّق و «حجاب» بین انسان و هستی، روشن شده است و نیز اسباب و مقدماتی که انسان باید برای کشف اخذ کند، برشمرده شده‌اند. تجارب دینی نزد غزالی، گاهی الهام‌گونه و گاهی هم وحی‌ِ پیامبرانه است. تجربۀ رؤیت خداوند در آخرت نیز، مسئله‌ای مهم است که غزالی، هم با رویکرد کلامی و هم با رویکردی عرفانی، به امکانِ آن پرداخته است.