رهبری، هدایت و مدیریت در سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(ره)

خبرگزاری مهر _ گروه دین و اندیشه: متن پیش رو یادداشتی است به قلم دکتر احمدعلی افتخاری، استاد دانشگاه اصول الدین، که در آن به رهبری و مدیریت در سیره نظری و عملی امام خمینی(ره) پرداخته شده است؛

سلام بر یگانه مصلح جهانی که حرکت اصلاحی او، الگوی موفق جنبشهای حق طلبانه جهان گشت. سلام بر انسان کامل و عروج یافته ای که به چکاد هستی شناسی دینی نائل آمد. سلام بر پیونددهنده عدالت و حیات، حماسه و رسالت، ایمان و شهادت، هجرت و مجاهدت، نیایش و عرفان و عینیت و دیانت و انسانیت. درود بر روان آرام یافته رهبری که ما را به زیستن و خوب مردم رهنمون ساخت، آزادگی، توان ذهنی، شخصیت اجتماعی، استقلال سیاسی، عزت دینی، عظمت فرهنگی، استواری، سازش ناپذیری، فرهنگ پویای شهادت و ملکه عدالت را به ما بخشید.

آری، گرامی باد یاد و خاطره آن بزرگ فرهیخته مکتب تعالی اسلام و فرهنگ خونین تشیع که در نقش احیاگری توانمند و مصلحی مقتدر، توانست تحولی ژرف در اندیشه و عمل و آرمان شیعه پدید آورد. سکوت را بشکند، نگرش ها را اصلاح کند. مسیر مبارزه را هموار و روشهای نظری و عملی آنرا تصحیح فرماید. در این نوشتار مختصر، نخست به شخصیت والای آن حضرت در بعد رهبری سیاسی اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی و ... توجه می کنیم و آنگاه ثمره و دستاورد این هدایت پیامبرگونه را در قالبهای گوناگون به تصویر می کشیم.

ویژگیهای رهبری

هدایت و رهبری در انقلاب اسلامی نظام جمهوری اسلامی ایران، برخلاف سایر نظامها و انقلاب ها، به صورت گزینش از میان نامزدهای رهبری، در جریان مبارزه و مدیریت صورت نگرفته، بلکه گرایشهای مردم نیز نه فقط از روی این بوده که سکاندار هدایت امت، صرفاً انسانی شجاع، آگاه، صدیق، مدیر، دارای بینش و قاطعیت است و دیگران از این امتیازات، یا بهره مند نبودند یا شدت و ضعف داشتند، بلکه می توان گفت تأثیرات مقابل نهضت و نظام مدیریتی جامعه اسلامی و رهبری را بر یکدیگر در کنار این شرایط لازم و کافی در وجود این رهبر خدایی موجب شد ایشان به رهبری موفق و بلامعارض در صحنه مبارزاتی و مدیرتی نظام برگزیده شود.

امام(ره) ضمن داشتن مزایای یک رهبر مقتدر، موفق، وفادار، آینده نگر و امیدوار، بیش از هر کسی در مسیر فکری، روحی و نیازهای جامعه قرار داشت. ایشان در درمان آسیبهای وارده بر پیکر دین و اجتماع، گوی سبقت را از همگان ربوده بود. از سویی عشق و محبت و اعتماد و انس مردم به اسلام و اهل بیت(ع) موجب شد که مردم حس کنند این ندای پیامبر(ص) و امام حسین(ع) است که از دهان این مرد بیرون می آید. از این رو پیروی او را فرض دانستند و اطاعت او را در طول پیروی پیامبر و ائمه هدی شمردند.

علاوه بر این امام(ره) در نقش رهبر تنها کسی بود که منطقی را به کار برد، شیوه مبارزاتی که برگزید، شعاری که داد، روی اهرمهایی که فشار آورد، تشخصی که به جامعه بخشید، از نیروها و نخبگانی که باری جست، مدیریت اجتماعی که اعمال کرد، همه و همه در پرتو اسلام و احکام قرآن بود و این همان خواست ملت مسلمان و انقلابی ایران بود که دیگران این توفیق و برتری را به کمال نداشتند و از صحنه مدیریت و هدایت امت اسلامی خارج شدند. امام(ره) با درک صحیح و درایت کافی از امت و جامعه مستعد ایران اسلامی و تزلزل ساختار سیاسی و امنیتی، وابستگیهای اقتصادی، رکود فرهنگی و اجتماعی نظام سلطه و سلطنت، هدایت مدبرانه و حکیمانه خویش را در محورهای مختلف آغاز می کند که ما به ابعاد گوناگون آن نگاهی گذرا می افکنیم:

الف) رهبری سیاسی

امام(ره) در این مرحله از هدایت، نخست در نقش احیاگری توانمند ظهور می کند و به احیای اندیشه های سیاسی اسلام می پردازد. حیات معنوی ـ سیاسی تشیع را تجدید می کند. اندیشه حکومت اسلامی را در پرتو ولایت بر نظام سلطه و سیاسی جهان استکباری طرح و عرضه می کند. بین دین و سیاست پیوند ناگسستنی ایجاد می کند، می فرماید: اسلام یک دین عبادی ـ سیاسی است که در امور سیاسی اش عبادت مُنضّم است و در امور عبادی اش، سیاست.(صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۲۷۴) مسائل اسلام، مسائل سیاسی است و سیاستش غلبه دارد بر چیزهای دیگرش. صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۳۲۳.اسلام، احکام اخلاقی اش هم سیاسی است. صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۱۳۰.

امام(ره) با طرح و بیان چهره حماسی به افشاگری و سست نمودن پایه های حکومتهای جور می پردازد و هدف سیاسی ـ الهی خویش را احیای دین و اصلاح امور امت اسلام معرفی می کند و با القای روح حماسی، سازش ناپذیری و عدم تسلیم زر و زور، استفاده بهینه از تشکلهای سیاسی و سازمان دهی نخبگان سیاسی را پی ریزی می کند. به بیان حق در برابر فرمانروایان ستمگر ارج می نهد و برای آماده کردن اندیشه ها، به بیان حق ماهیت و هویت کارگزاران و آسیبهای آشکار جامعه می پردازد و تا رسیدن به تارک استقلال سیاسی پیکار بی امان و با ایمان خویش را صلا می دهد.

ایشان می فرماید: تا قطع تمام وابستگی ها به تمام ابرقدرتهای شرق و غرب مبارزات آشتی ناپذیرانه ملت ما علیه مستکبرین ادامه دارد.(صحیفه امام؛ ج ۱۲، ص ۱۴۷) ایران باید تا قطع تمام وابستگیهای سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی خود از آمریکا به مبارزات قاطع خود علیه این جهان خوار بی رحم ادامه دهد. (صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۱۴۷) تا آمریکا و سایر ابرقدرتها به ستمکاری و جنایت خود ادامه می دهند ملت ما به مقابله و مبارزه خود با آنان ادامه می دهد و استقلال همه جانبه خود را با تمام قوا حفظ می کند.(صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۱۷۶) ما اجازه نخواهیم داد که دولتهای ابرقدرت در مقدرات مملکت ما دخالت کنند.(صحیفه امام، ج ۶، ص ۳۰۹) حالا هم باید فکر بکنند که ما باز در جنگ هستیم.(صحیفه امام، ج ۱۱، ص ۴۳۰)

این رهنمودهای سیاسی ـ الهی، رهبر فرزانه مسیر حرکت سیاسی دولت و ملت اسلامی ایران را برای ادامه مبارزه و رسیدن به استقلال همه جانبه، عزت اسلامی و آزادگی انسان ترسیم نمود و دستاورد این مشی سیاسی و تجلی شعار اساسی نه شرقی، نه غربی جمهور اسلامی به یادگار مانده از آن امام فقید پس از بیست سال از ظهور قدرتمندش در همه عرصه های جهانی سرافرازتر از گذشته بوده و این ملت و دولت پیرو امام(ره)، در برابر هیچ قدرت جهانی سر تسلیم و تعظیم فرود نیاورده و با صلابت و شکوه تمام به حیات سیاسی خویش ادامه می دهد و این چیزی نیست جز همان مدیریت سیاسی، درایت کافی و صلابت ایمان و شکوه و آزادگی آن رهبر با کفایت و سیاست.

ب) اجتماعی

در این زمینه رهبر عظیم الشأن انقلاب، نخست به اصلاح و درمان آسیبهای اجتماعی می پردازد؛ به مبارزه با فسادهای دامن گستر و بلاهای خانمان سوز اجتماعی توجه می کند، عدالت اجتماعی و بسط و توسعه آن را سرلوحه حرکتهای سازنده و بنیادین خویش قرار می دهد، مبارزه با استضعاف، اجرای احکام اسلامی، نظارت عمومی بر مسائل جاری جامعه، احیای تکلیف گرایی و روح مسئولیت پذیری و حفظ کیان و حوزه مسلمین را مورد اهتمام خود قرار می دهد و درباره مبارزه اساسی با فساد دستگاه های اداری و اجرایی و ... کشور می فرماید: ما می خواهیم ادارات را متحول کنیم.(صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۲۹۲) اگر در وزارتخانه‌ای، اگر در جایی، احکام اسلام بخواهد جاری نشود، ما در وزارتخانه را می‌بندیم.(صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۵۰- ۵۱)

این دگرگونی بی سابقه در شالوده اجتماع وابسته ایران قبل از انقلاب، موجب شد همه شئون زندگی، رفتارهای اجتماعی، الگوهای فرهنگی و ... رنگ و بوی اسلامی به خود بگیرد و متن و بطن جامعه در انجام رسالت عظیم اسلامی خویش پویا و پرامید به حرکت شتاب دار خود ادامه دهد تا فرهنگ پویای اسلامی را فراتر از مرزها به منصه ظهور رساند و الگوی یک جامعه مدنی قرار گیرد، برای همه انسانهای هدفدار.

ج)فرهنگی

رهنمودها و حرکتهای سازنده و ریشه ای این هدایتگر به بهترینها، بدین جا منتهی می گردد که به همگان چگونه زیستن، چگونه مردن و چگونه حرکت را درس عملی می دهد. روح آزادگی و حمیت اسلامی را در کالبد جامعه القا می کند. دفاع از حریم قرآن و عترت را می آموزد، می فرماید: وقتی اسلام نباشد، پیغمبر اسلام مطرح نباشد، وقتی قرآن و اسلام مطرح نباشد هزار تا آزادی باشد ... ما آنرا نمی خواهیم ... ما آزادی را در پناه اسلام می خواهیم. (صحیفه امام، ج ۷، ۴۵۹ ـ ۴۶۰) اگر تمام آزادیها را به ما بدهند ... و بخواهند قرآن را از ما بگیرند؛ نمی خواهیم. ما بیزار هستیم از آزادی منهای قرآن(صحیفه امام، ج ۷، ص ۴۸۶)

همچنین به رشد اندیشه دینی و بینش متعالی، اصالت بخشی به بندگی خداوند، عدم تقیه در بروز خطر جدی برای احکام اسلام و ضروریات دین، ایفای نقش در تعیین سرنوشت، به کارگیری شیوه های بهینه و مؤثر تبلیغی در راه بیان هدف و نیل به آن را مورد عنایت خویش قرار می دهد و در صدد اصلاح ساختار آموزشی و مدیریت حوزه و دانشگاه بر می آید. شورای عالی انقلاب فرهنگی را تشکیل می دهد. سازمان تبلیغات اسلامی را جهت ارتقای سطح فرهنگی و آموزش عقاید اسلامی جامعه تأسیس می کند. برگزاری نمازهای عبادی سیاسی جمعه در رأس همه امور معرفی می کند تا در پرتو پند گران ائمه جمعه که منتصب آن حضرت بودند، مردم به رشد و اعتلای فرهنگی نائل آیند.

د)اخلاقی

در این زمینه امام(ره) خود الگوی موفق اخلاق کریمه و سرمشق تربیتی بود، زیرا خودسازی، اهتمام به امور مسلمین، اخلاص، فداکاری، شجاعت، رادمردی، تهجد و عرفان، اهمیت دادن به برپایی نماز(ذکر بزرگ الهی)، بردباری در راه هدف، ثبات و استواری اندیشه، عزم راسخ، راستی و درستی کردار، انذار و تبشیر انسانهای خفته، پرورش روح انسانی، تقویت اراده، ادای تکلیف، جلب رضای الهی، تمرین پارسایی و نظم، ایثار و خضوع، امیدواری و خشوع، توکل و استغنا از جمله ویژگیهای مشهود این راهنمای سعادت بود که به ملت درس عملی می داد.

ایشان می فرمود: «سعادت یک ملت به این است که سران آن ملت، کسانی که مقدرات آن ملت به دستسان است، مُزّکی باشند، تزکیه شده باشند.»(صحیفه امام، ج ۹، ص ۱۳۷) چون ایشان در باور خود داشت این حقیقت را، که مردم با سیرت زمامداران خویش پای به عرصه رستاخیز می گذارند و شباهت مردم به باورها و گرایش فرمان روایان خود، بیش از عقاید نیاکان خویش است. در کلام حضرتش پندی نیست که نکات اخلاقی و تربیتی را به همراه نداشته باشد. او معلم اخلاق بود. ایشان پیشرفت و کمال بشری را در سایه تهذیب و خودسازی می داند. می فرماید: اگر همه ملت تزکیه بشوند همین دنیا بهشت آنهاست.»(صحیفه امام، ج ۹، ص ۱۳۵)

ه) دینی

امام راحل(ره) ضمن داشتن رهبری سیاسی ـ اجرایی به عنوان مجتهد جامع الشرایط عصر و مرجع عالیقدر جهان تشیع با مشاهده زمینه های عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه خداجوی ایران و با الهام از فرهنگ و سیاست مکتب عاشورا آسیبهای وارد شده بر پیکر مکتب، باور، فرهنگ، اخلاق عمومی، وابستگی‌های سیاسی ـ فرهنگی، تفرقه داخلی، فساد شایع در دستگاه های رهبری جامعه، بی‌محتوا شدن تعالیم اسلام و قرآن در شئون زندگی مردم، رواج گرایشها و جهان بینی‌های مادی، شعار جدایی دین از سیاست، کنار زدن روحانیت از مباحث و فعالیتهای سیاسی، انزوای روشتفکران متعهد، انحراف از ولایت، مهجور ماندن اسلام و ترک قوانین سیاسی ـ اجرایی اسلام، خودباختگی سران جامعه و ...، اقدام اساسی در احیای اندیشه دینی و سیاسی ـ اجرایی اسلام می نماید و توفیق می یابد.

بخش عظیمی از توده های جامعه را در لوای اسلام و ولایت به وحدت کلمه و عمل و اندیشه فراخواند و این فرهنگ حرکت زای دینی، جهت‌گیری عقیدتی، تکلیف گرایی و پیوند مستحکم مردم با رهبری را هرچه بهتر فراهم زد و نظام و انقلاب بر پایه باور خدایی، اصل بندگی و جلب رضای الهی استوار گردید.

این تکیه کلام امام(ره) و سفارشهای موکد ایشان بر اسلامی شدن نظام، ساختار ادارای، قوانین جاری و همه شئون اجتماعی، برنامه های آموزشی و ... نشان از قدرت ایمان، عزم راسخ، درجه شناخت و یقین بالا، اعتماد به نفس، توکل به ذات احدیت، درک صحیح شرایط زمان و مکان، آرامش درون، احساس کارایی، عشق به مردم، هدفدار بودن انقلاب و نظام است که همه این مدیریت موفق برخاسته از شخصیت سالم و روخ پرورش یافته به نیایش و اصل بندگی خداوند است بلکه می توان گفت: زندگی، هنر، اندیشه، مدیریت، دیدگاه ها، دعوتگری، هجرت، جهاد و رحلت ایشان ترجمان واقعی اصالتهاست، و ریشه در تاریخ و فرهنگ اسلام و سنن ثابت الهی دارد و توانست در پرتو این آموزشها و تعالیم پربار دینی، پژواک رفتارای خدایی را در رفتار، پاس دارندگان فداکار، رهبران ارشد، کارگزاران، جهادگران، بسیجیان، جانباران، فرهنگیان و ایثارگران و آزادگان و ... به وجود آورد. یکدل و یک زبان سازد، متحد و یکپارچه گرداند.

و)شخصیت بخشی

یکی دیگر از عملکردهای موفق امام(ره) در نظام مدیریت، تشخص دادن به ارکان جامعه و قشرهای مختلف مردمی است. می داند اگر هر جامعه ای، کیان و منش خود را از دست دهد، ماهیت و هویت خود را فراموش کند، به جامعه ای پوچ و بی هدف تبدیل می شود. باید روح حمیت، غیرت و شخصیت، مناعت طبع و بلند نظری در روح و کالبد گروه های مختلف جامعه دمیده شود و چهره حماسی و روح انقلابی جامعه برسازش و تسلیم و سکوت آنها قوت و غلبه یابد. باید هر ملت به عزت، آزادگی و سرنوشت خویش به دیده تقدیس و احترام بنگرد. باید از خودباختگی به درآید. خود را باور کند. کرباس خویش به حریر بیگانه نفروشد. باید مؤمن خود کافر افرنگ شود. باید به استقلال همه جانبه خود بیاندیشد.

در اجرای این رسالت مهم، امام مردم را به کیان عزت اسلامی و عظمت ملی فرا می خواند. مردم را تشجیع می کند. قدرتهای پوشالی استکباری را تا حد ممکن تضعیف می نماید و می فرماید: آمریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند.

ز) آموزشی

در جریان امر رهبری، اهتمام ایشان به آموزش افراد جامعه و تقویت بنیه علمی، فرهنگی و تکمیل برنامه های آموزشی کشور بوده، زیرا استقلال هر جامعه در هر بخشی مشروط است به استقلال فرهنگی آن جامعه در این زمینه بر حس اولویت اقدام به تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌نماید متون آموزشی را در همه سطوح متحول می سازد. در کنار آموزش به پرورش اخلاق و تهذیب نفس تأکید می کند. دانشگاه ها را اصلاح می کند، نظام آموزش را در پرتو احکام اسلام و مصلحت نظام، بازسازی می کند.

برای آموزش بزرگسالان سازمان نهضت سوادآموزی را پدید می آورد و با فرمانی قاطع و روشن از ملت می خواهد ایران را به صورت مدرسه ای درآورند. این رهبر آگاه و با درایت، پرورش جوانها را با آموزش همراه می داند. آن هم آموزشی صحیح و دانشی جهتدار که در خدمت اسلام و ملت و مملکت قرار گیرد و دستاورد عظیم این آموزشها و تعالیم پرباررهبری این است که در بیشتر بخشهای تولیدی، صنعتی، علمی، آموزشی، سیاسی، بازرگانی، نظامی، مدیریتی و نظام اداری و اجتماعی، از آرمانهای متعالی امام (ره) و شهدای والامقام دفاع کردیم و دست ایادی جهانخواران را قطع کردیم و به درجه خودکفایی رسیدیم و چشم جهانیان را به انقلاب و نظام مقدس خود معطوف نمودیم و با اعتماد به نفس و تکیه بر رهنمودهای امام راحل(ره) و اتکال به حضرت دوست صلا می دهیم جهانیان را: منتظر باش صبح دولتش بدمد/ کاین هنوز از نتایج سحر است.