موزه ملی قرآن؛ قربانی ساختمان‌های اطراف/ موزه ای غنی اما سوت وکور

خبرگزاری مهر_گروه دین و اندیشه: وارد خیابان امام خمینی یا همان میدان توپخانه که می‌شوی، حس و حالت عوض می‌شود و فراموش می کنی که در تهران مدرن با ساختمان‌های بلند زندگی می‌کنی، اینجا هنوز هم که هنوز است بوی تهران قدیم می دهد؛ این را از تعداد زیاد بناهای تاریخی که گُله به گُله کنار هم قرار گرفتند متوجه می‌شوی. از موزه عبرت و موزه سکه گرفته تا موزه ارتباطات و پست همگی به ترتیب در این خیابان هستند. میدان امام خمینی را به سمت ولیعصر بگیری و بروی به ترتیب از کنار موزه‌های مختلف می‌گذری تا اینکه در تقاطع خیابان امام خمینی و ولیعصر، ضلع شمال غربی سردر و تابلوی موزه ملی قرآن کریم را می‌بینی.

حضور سرباز در جلوی در و دو ورودی مجزا برای خانم ها و آقایان به همراه گیت چک کردن وسایل، بازرسی بدنی و تحویل گوشی تلفن همراه و یا دوربین همگی گواه این است که موقعیت جغرافیایی موزه بر قوانین ورود به آن تأثیرگذار بوده است، چرا که در اطراف این موزه، ساختمان های مهمی چون مجلس خبرگان رهبری،‌ مجمع تشخیص مصلحت نظام،‌ کاخ مرمر و... قرار گرفته است.

با وجود اینکه موزه ملی قرآن کریم جزو زیرمجموعه های اداره کل موزه‌های سازمان میراث فرهنگی کشور است، مسئولیت حفاظت و حراست آن با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران است و به این جهت قوانین آن با سایر موزه‌های کشور فرق دارد. پس از خروج از بخش حراست دم در وارد باغی می شوی که شیوه ساخت و سازها و بنای سفید رنگ که در اطراف آن قرار دارد نشان می دهد که ساختمان قدمت زیاد و از لحاظ معماری ویژگی‌های خاصی دارد.

راهی که در میان باغ درست شده را دنبال کنی به نشانه هایی که راه موزه را نشان می دهند، برخورد می کنی که البته نرسیده به آن، آمفی تئاتری با صندلی‌های سنگی به چشم می‌آید که علی‌رغم اینکه بسیار زیبا و اصولی ساخته شده است بدون مراقبت و به‌صورت آشفته و نامنظمی در آن فضای چشم نواز رها شده است. برخلاف همه موزه‌ها که همسطح با زمین هستند، به زیرزمین راهنمایی می‌شوی و به محوطه موزه می‌رسی. موزه‌ای که سبک معماری‌ اش معماری سنتی اسلامی است و از لحاظ زیبایی و اصول اساسی موزه مثل تهویه، نور، جانمایی آثار را دارد ولی با این حال پرنده در آن پرنمی‌زند.

این ساختمان که عمق آن حدود چهارده متر در زیر زمین است، سه طبقه دارد؛ طبقه اول، منفی یک و منفی دو. در بازدید از این موزه یکی از بخش هایی که نظر بازدید کننده را در این موزه جلب می کند، علاوه بر نسخ خطی و متون قرآنی با ارزش، وجود طومارهای بالا بلند تاریخی و قباله های ازدواج از گذشته‌های دور است، قباله‌هایی که اغلب مربوط به افراد مهم و با ارزشی هستند، کسانی که مهریه‌شان یک جلد کلام‌الله مجید بوده و امروز دیگر تبدیل به یک شیء باارزش و تاریخی شده است.

علاوه براین در گالری‌هایی که در کنار سالن اصلی موزه قرار دارد، نمایشگاه عکسی از امامزاده‌های مهم و اصلی تهران و شهرستان‌ها به همراه شجره نامه‌هایشان آویزان شده که به گفته راهنمای موزه، این عکس ها به صورت دائمی در این گالری نمایش داده می‌شوند و حتی گاهی برای نمایش به نمایشگاه های دیگری برده و بعد بازگردانده می شوند. در همان طبقه همکف کتابخانه آرام و خوبی با یک نورگیر مناسب قرار دارد که علی‌رغم تعداد بسیاری کتاب، هیچ کس در آنجا دیده نمی‌شود نه پژوهشگر و نه حتی مسئول کتابخانه.

این درحالی است که این کتابخانه تخصصی مجموعه ای بسیار غنی در زمینه کتب مرجع و علوم قرآنی را در سه طبقه و به وسعت ۴۶۵ متر مربع را در خود جای داده است. تالار امانات نشریات، تالار مطالعه و مخزن، نمازخانه، سالن سمعی و بصری، محل فروش نشریات و تولیدات فرهنگی، فضاهای مختص پذیرایی و استراحت نیز از دیگر بخشهای موزه ملی قرآن کریم است. البته یک آمفی تئاتر ۴۰۰ نفره هم برای برگزاری مراسم، همایش و مجالس مختلف در حال ساخت است که هنوز کارش تمام نشده و به بهره‌برداری نرسیده است.

ذوق و سلیقه خوب در انتخاب مواد مصالح و اجرای دقیق کار- تا حدممکن - با استفاده از صناعت و مهارت استادکاران ایرانی در آجرکاری، کاشی‌کاری، نجاری، سنگ‌کاری و... به زیبایی فضاها و ایجاد احساس خوشایند ناشی از حضور در یک مکان مهم و عمومی فرهنگی کمک بسیار کرده است ولی با وجود این همه شاخصه های بارز این موزه، آنچنان که باید و شاید برای مردم شناخته شده نیست و کمتر درباره فعالیت‌های آن حرفی می‌شنویم.

به بهانه همین دغدغه و سوالات دیگر از ساختمان موزه بیرون آمدیم و به بخش اداری که آن هم در زیرزمین واقع بود رفتیم و سرصحبت را با فخرالدین صابری، ‌رئیس موزه ملی قرآن کریم، تنها موزه تخصصی قرآنی باز کردیم و با او درخصوص این مکان با ارزش گپ زدیم. صابری علاوه بر این مسئولیت، مدیر کل بقاع متبرکه، مساجد و مدارس تاریخی هم است.

صابری در ابتدا به سراغ تاریخچه شکل‌گیری موزه رفت و گفت: موقعیت جغرافیایی موزه ملی قرآن کریم بسیار ویژه است به طوری که از شمال به خیابان پاستور و نهاد ریاست جمهوری، از شرق به خیابان ولیعصر، از غرب به خیابان فلسطین و از جنوب به خیابان امام خمینی راه دارد. عملیات اجرایی بنای موزه قرآن کریم که در محوطه کاخ مرمر است از سال ۱۳۵۵ در قالب یک فرهنگسرا شروع شد و تا هنگام پیروزی انقلاب اسلامی  ۲۵ درصد آن به انجام رسید.

کار احداث این بنا بعد از یک توقف شانزده ساله مجدداً در سال ۱۳۷۳ ادامه یافت و در سال ۱۳۷۶ به اتمام رسید ولی به بهره‌برداری نرسید. در سال ۱۳۸۴ با تلاش‌های مرحوم دکتر حسن حبیبی این مکان تبدیل به موزه ملی قرآن کریم به عنوان تنها موزه تخصصی قرآنی در بین موزه‌های کشور شد و ریاست آن را هم احمد مسجدجامعی به عهده گرفت. از همان سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ شیوه مدیریت این موزه به صورت هئیت امنایی بود اما از سال ۱۳۸۸ به بعد این ساختار تغییر کرد و دیگر هیأت امنایی وجود ندارد؛ اگرچه ما در دیدارهای اخیر خود از آقای سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی درخواست کردیم که شیوه مدیریت را به همان شیوه هیأت امنایی برگرداند که هنوز این موضوع تأئید نشده است.

وی در ادامه به معرفی مختصری از موزه پرداخت و افزود: از سه طبقه موزه، طبقه منفی یک و دو به نمایش نسخ خطی قرآن کریم، کتب ادعیه و موضوعات دیگر که منشعب از علوم قرآنی است اختصاص دارد. در جهت های کناری هرطبقه گالری‌های زیبائی قرار دارد که گاه برای نمایشگاه‌های جنبی و گاه به عنوان مکمل آثار موزه‌ای از آنها بهره‌گیری می‌شود. همچنین در این گالری‌ها تابلوهای هنری، طراحی، خوشنویسی و نگارگری هنرمندان معاصر به نمایش گذاشته می‌شود. از سال ۱۳۸۴ که موزه افتتاح شد تا سال ۱۳۸۸ موزه فقط یک روز در هفته (فقط دوشنبه‌ها) دایر بود اما از سال ۱۳۸۸ تاکنون این موزه همه روزه از شنبه تا چهارشنبه دایر است و قوانین آن تابع قوانین سازمان میراث فرهنگی کشور است.

صابری ادامه داد: بازدید از این موزه می تواند پاسخ بسیاری از سوالات فرهیختگان در حوزه سیر تحول تدریجی کتابت را بدهد، چون در حال حاضر این موزه ۶۵۰ اثر دارد که بخش اعظم آن نسخ خطی قرآن است، این در حالی است که در بدو تأسیس این موزه با ۴۹ نسخه خطی  و ۱۵۱ تابلو شکل گرفت؛ شیوه انتخاب آثار هم این گونه است که افرادی که صاحب نسخ خطی باارزش هستند، نسخ خود را نزد ما می‌آورند، این نسخ توسط کارشناسان ما بررسی و تعیین قیمت می‌شود، اگر ارزش تاریخی و اصل بودن آن تائید شود، نسخه خریداری و در موزه قرار داده می‌شود؛ البته برخی از آثار و نسخ هم از موزه های دیگر که به صورت پراکنده بودند جمع‌آوری کردیم.

آثار موجود پیرامون سه محور هستند که عبارتند از: آثار تاریخی فرهنگی مثل نسخ خطی، چاپ سنگی قرآن کریم، مرقعات، کتب ادعیه، طومارها و سایر آثاری که موضوعشان به نوعی با قرآن مرتبط است. دسته دوم آثار، مربوط به آثار خوشنویسان و هنرمندان معاصر مثل استاد امیرخانی می‌شود. محور سوم آثار موجود هم مربوط به اشیاء مثل سکه، ظروف، جعبه، قلمدان و نظایر اینها می‌شود. این اشیاء هم هرکدام به نوعی با مضامین قرآنی ارتباط دارند و اکثر آنها متعلق به کاتبین و هنرمندان شناخته شده جهانی مثل میرعلی هروی، محمدابراهیم قمی، عبدالقادر حسینی و ام‌سلمه دختر فتحعلی شاه قاجار است.

رئیس موزه ملی قرآن کریم همچنین در خصوص کتابخانه تخصصی این مجموعه توضیح داد: در ضلع جنوبی طبقه منفی یک، کتابخانه تخصصی قرار دارد که علی رغم اینکه ظرفیت جای دادن ۳۰ هزار جلد کتاب را دارد، در حال حاضر چهارهزارجلد کتاب را در حوزه های مختلفی مثل تفاسیر قرآنی،  کتب علوم قرآنی و... را در خود جای داده است. اضافه کردن بر تعداد عناوین کتاب ها و غنی‌کردن کتابخانه یکی از مهم ترین برنامه های موزه در آینده نزدیک است.

صابری در پاسخ به این سوال که چرا علی‌رغم این همه امکانات، این موزه کمتر شناخته شده و از آن کمتر نامی برده می‌شود، گفت:‌ موزه ملی قرآن کریم متأسفانه در مقایسه با سایر موزه ها به چند دلیل بازدیدکننده کمتری دارد؛ اول اینکه زمان بازدید از این موزه همزمان با ساعت اداری است و بسیاری از افراد که شغل اداری دارند نمی توانند از این موزه بازدید کنند؛ مورد بعدی اینکه این موزه در محدود طرح ترافیک قرار دارد، ضمن اینکه محل مناسب برای پارک اتومبیل و یا پارکینگ اختصاصی ندارد؛ اما از همه اینها مهم تر اینکه این موزه در محدوده امنیتی و حساسی قرار دارد که شرایط ورود به مجموعه و قوانین آن کمی دست و پاگیر است ولی این مورد را نمی توان کاری کرد چون مسئولان حراست و حفاظتی هم دلایل خودشان را دارند و به وظیفه خود عمل می کنند.

بنابراین در این شرایط بهترین گزینه جابجایی موزه از این مکان به جایی دیگر است که بنده چندبار پیشنهاد آن را مطرح کردم ولی هنوز پاسخی برای این پیشنهاد دریافت نکردم. به این ترتیب در حال حاضر شرایط موزه اینگونه است و کاری هم نمی توان کرد. با وجود همه اینها، به صورت میانگین این موزه سالانه ۱۵ هزار نفر بازدیدکننده دارد و بازدیدهای گروهی از طرف مدارس و مراکز مختلف صورت می‌گیرد.

وی در ادامه به یکی از مشکلاتی که در حوزه آثار قرآنی وجود دارد اشاره کرد و گفت: در برخی از موزه‌ها از جمله موزه‌های استان‌ها و شهرستان‌ها نسخ خطی قرآن کریم در شرایط نامناسبی نگهداری می‌شوند و شرایط لازم برای نگهداری آثار را ندارند. این آثار، ملی و متعلق به تمام مردم است و اگر سازمان میراث فرهنگی بتواند برای تجمیع آثار در یکجا برنامه‌ریزی کند، کار بسیار بزرگ و ارزشمندی انجام می‌شود.

به همین دلیل از اداره‌کل موزه‌‎ها می‌خواهیم به منظور حفظ و مراقبت از نسخ ارزشمند خطی قرآن کریم که در برخی از موزه‌های استان‌ها، در کنار دیگر اشیا و آثار غیرمرتبط با نسخ خطی و قرآنی و به شکل نامناسب نگهداری می‌شوند، برنامه‌ریزی مناسبی با هدف تجمیع، انتقال و جداسازی این نسخ در موزه ملی قرآن کریم صورت گیرد، چون این حرکت یکی از اساسی‌ترین اقدامات برای حفظ مواریث فرهنگی مکتوب محسوب می‌شود.

صابری در پایان، در خصوص حضور این موزه در نمایشگاه قرآن کریم که هرساله در ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، گفت: در هشت سال دولت قبلی در نمایشگاه قرآن حاضر نشدیم چون کسی از ما دعوت نکرد. سال گذشته، برای اولین بار به این نمایشگاه دعوت شدیم ولی متأسفانه شرایط باغ موزه دفاع مقدس که محل برگزاری نمایشگاه قرآن کریم است برای نگه داری آثاری که از موزه به آنجا برده شده بود، مناسب نبود و مسئولان هماهنگی نمایشگاه هم همکاری‌های لازم را با ما در جهت حفظ و نگه داری آثار نکردند، مثلاً به صورت خودسرانه و بدون مشورت با ما آثار و نسخ خطی که بسیار حساس هستند را جابجا می‌کردند.

امسال این موضوع را به نماینده برگزاری نمایشگاه که برای دعوت از ما آمده بود انتقال دادیم و به ما قول داده شد که در نمایشگاه قرآن امسال این مشکلات حل شود و ما به شکل مناسب‌تری در این رویداد بزرگ قرآنی حاضر شویم ولی تا الان که حدود یک هفته به برگزاری نمایشگاه قرآن مانده از آنها خبری نشده و بعید است که با فرصت کمی که باقی مانده امکان حضورمان وجود داشته باشد مگر اینکه با تأخیر در نمایشگاه حاضر شویم.

گزارش از: سارا فرجی