به گزارش خبرنگار مهر، بقعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از ۱۷ اثر ثبت شده یونسکو در کشور است که به دلیل زیبایی معماری، تاثیرگذاری سلسله صفویه و بازگویی بخشی از تاریخ مورد توجه قرار گرفته است.
اغلب در نوشته های مرتبط به این بقعه به احوالات پادشاهان صفوی و بخش های مختلف آن اشاره می شود. در حالی که در یکی از بخش های آن که طی دو دهه گذشته اکتشافات نظام مند آن آغاز شد تاریخ روایات شنیدنی دارد.
یکی از محققان و پژوهشگران تاریخ صفوی اردبیل در این خصوص تاکید دارد که نوشته های تاریخی و تحقیقات نشان می دهد آشپزخانه شیخ صفی خود کانون بازگویی عقاید خاندان صفوی بوده و به عینه گویای اندیشه های حاکم بر این بنا است.
کیوان فریدی تصریح کرد: مجموعه بقعه شیخ صفی الدین که در ابتدا به عنوان مقبره و زیارتگاه شیخ صفی احداث شده بعدها محل دفن پادشاهان صفوی و خانواده های تراز اول آنها وسعت یافت و تعداد خدم و حشم آن در گستره کشور زبانزد شد.
وی با بیان اینکه در آن دوره سیاحان و جهانگردان برای مشاهده احوالات این بنا به اردبیل سفر کردند، متذکر شد: به مرور زمان این مجموعه به عنوان نمادی از حکومت صفویه در ذهن تاریخ حک شد و همگان شیخ صفی را با این بقعه می شناسند.
این پژوهشگر تاریخ صفوی عنوان کرد: بر همین اساس بقعه شیخ صفی در واقع انعکاس افکار، عقاید و بینش های این خاندان است.
اکتشافات ۲۰ سال اخیر در مجاور حیاط شیخ سازه هایی از دل خاک بیرون کشیده که به حمام و آشپرخانه منتصب می شود. در این اکتشافات حتی برخی ادوات آشپزی نیز به چشم می خورد. اما بازخوانی تاریخ نشان می دهد آشپرخانه شیخ در گذشته رونق بی نظیری داشته و یکی از بخش های فعال این مجموعه محسوب می شود.
بار کردن دیگ ها بر روی ۳۵ اجاق از صبح تا شام
بطوریکه در سال ۱۰۲۷ ه «پیتر دالاواله» جهانگرد ایتالیایی در زمان شاه عباس کبیر در بازدید از بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی خاطرات خود را از این معماری باشکوه بازگو می کند و در میان بخش هایی که او را متحیر ساخته است به نحوه پخت و پر و نذورات این بقعه اشاره دارد.
دالاواله گفته است: «در یک طرف صحنی که مجاور محل سکونت پناهندگان و مامورین و نگهبانان قلعه است، درب کوچکی رو به کوچه باز می شود که در مقابل آشپزخانه است و هر روز تعداد بیشماری از بینوایان و محتاجان در آنجا اطعام می شوند.
غذا همواره عبارت است از پلو که همواره خوب و خوشمزه پخته شده است. تعداد فقرا و به طور کلی کسانی که برای تیمن و تبرک از این پلو می خواهند بخورند و شخصا مراجعه می کنند یا کسی را برای بردن آن میفرستند، به اندازه ای زیاد است که صبح تا شام مدام دیگ های پلو بر روی ۳۵ اجاق بزرگ در آنجا به بار است. قبلا فقط ظهرها اطعام می شدند، ولی شاه عباس مخارج اطعام شبانه را نیز تامین کرده و اکنون شام و ناهار در آنجا دایر است».
«تاورنیه» که در زمان شاه عباس دوم به اردبیل سفر می کند وصف دیگری از آشپزخانه شیخ دارد و به نظارت و صرفه جویی در این مکان تاکید می کند.
این جهانگرد تعداد اجاق ها را ۲۵ الی ۳۰ مورد برمی شمرد و در خاطرات خود گفته است: «روی هر کدام دیگ بزرگی است که در آن ها گوشت و پلو به مقدار زیاد پخته اند و آن را در میان فقرا قسمت کرده و یا به مصرف ناهار و شام عملجات و خدام مسجد می رسانند. در وقت تقسیم غذا، ناظر که به همه ریاست دارد روی صندلی نقره می نشیند و مراقب است هر کاری از روی نظم و ترتیب اجرا شود و هر روز برنج به اندازه دیگ ها با حضور خود ناظر به آب ریخته می شود و گوشت ها را در حضور او خرد کرده و در دیگ ها می ریزند. در این خانه سلطنتی همه کارها با رعایت کمال صرفه جویی به موقع اجرا می شود».
اطعام سه هزار نفر در آشپزخانه شیخ
در سال ۱۰۴۶ – ۱۰۴۸ ه «ماندلسلو» یک نجیب زاده هلشتاینی در سفر به اردبیل به جزئیات قابل توجهی از آشپزخانه شیخ اشاره می کند.
ماندلسلو در گزارش خود نوشته است: «در آشپزخانه شیخ روزی بیش از سه هزار نفر را صبح و ظهر و شب با آش و پلو و گوشت غذا می دادند که خرج غذای صبح و ناهار آن عده بالغ بر سه تومان می شدکه از محل موقوفات بقعه پرداخت می گردید ولی خرج غذای شام را شاه از موقوفات دیگری که خود تعیین کرده بود می پرداخت. در ساعات تقسیم خوراکی فقیران را با صدای طبلی که می گفتند شیخ صدرالدین از مدینه آورده است خبر می کردند. در مطبخ دیگی بود معروف به دیگ فرقانی که آنرا مردی عرب، در سال ۹۱۲ ه از مکه آورده و وقف آشپزخانه شیخ صفی الدین کرده بود».
نذورات قابل توجه آشپزخانه شیخ تاریخ نگاران را ترغیب به مطالعه نحوه تامین مواد غذایی و مایحتاج آن ساخته است.
«آدام اولئآریوس» در سفرنامه خود نوشته است: «آب دور تا دور آشپزخانه در کانال هایی جریان داشت که بوسیله شیرهای برنجی از آن استفاده می کردند. در این آشپزخانه که در نقره ای آن را شاه عباس ساخته و وقف کرده روزانه سه بار برای تعدادی حدود هزار نفر از خدام و نگهبانان مزار غذا تهیه می شود. بار اول ساعت شش صبح، بار دوم ساعت ۱۰ و بار سوم ساعت سه بعد از ظهر. هزینه دو نوبت غذا از طرف آستانه مزار پرداخت می شود که روزانه در خدود ۱۵۰ عباسی معادل سه تومان است و هزینه نوبت سوم غذا را خزانه سلطنتی پرداخت می نماید».
نکته تاکیدی آریوس به طبلی است که ماندلسلو نیز به آن اشاره داشته و در خصوص آن گفته است: «موقع تقسیم و صرف غذا طبلی را به صدا در می آوردند که متعلق به دوران بسیار قدیم بوده و می گویند در زمان پیغمبر اسلام آن را می زده اند و صدر الدین پسر شیخ صفی این طبل را با یک بیرق از مدینه با خود به اردبیل آورده است».
صرف موقوفات شیخ در راستای نیت واقفین
تامین هزینه های نذورات روزانه آشپزخانه شیخ از جمله موضوعاتی است که برخی سیاحان به دنبال آن رفته اند و در نوشته به تامین هزینه ها از طریق موقوفات اشاراتی دارند. سوال اینجاست که مگر تعداد این موقوفات تا چه حد بوده که روزانه سه هزار نفر در این بقعه اطعام شوند؟
«علی سنان بیلگیلی» در مقاله ای تحت عنوان «موقوفات بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بر اساس دفاتر تحریر دولت عثمانی» تاکید دارد که مطالعه و گردآوری جامع در خصوص موقوفات بقعه کم بوده و در ایران عمادالدین شیخ الحکمایی مقاله ای با عنوان «فهرست اسناد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خیریه» در مجله میراث جاویدان منتشر کرده و غلام رضا آقاخانی تحقیقی با عنوان صریح الملک، تصحیح سواد وقف نامه شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی انجام داده است. با این وجود قیمتی ترین اثر درباره موقوفه شیخ صفی الدین اردبیلی در آرشیو عثمانی (نخست وزیری) در استانبول قرار دارد.
در این مقاله در اشاره به موقوفات گفته شده شیخ صفی الدین پایه های طریقت خود را بر روی اراضی وقف شده به درگاه، در اردبیل و اطراف آن بنیان نهاد. در این دوره منابع درآمدی درگاه شیخ صفی الدین شامل درآمدهای وقفی، نذورات زائران و اعانه ها و کمک هایی مانند «آقچة چراغ» می شد.
در دوره صفوی این موارد، وقف درگاه شده بود: «در اردبیل ۲۰۰ خانه، ۹ حمام، هشت کاروانسرا، یک بازار سنتی (سرپوشیده)، ۱۰۰ مغازه، درآمدهای ارضی روستاهای کلخوران، تاجی بُیوک، طالحاب (تلخاب) و ابراهیم آباد به همراه مالیات گمرکی مأخوذ از ابریشم و در تبریز : ۱۰۰ خانه، ۱۰۰ مغازه، دو روستا و نیز املاکی در گیلان، آستارا و مغان».
در عین حال زین العابدین عبدی بیگ نویدی شیرازی نیز در کتاب «صریح الملک» در ۴۰۴ صفحه به تشریح موقوفات این بقعه پرداخته است.
پژوهشگر تاریخ صفوی و اردبیل در خصوص آشپزخانه شیخ صفی و شهرت آن در اکثر کتب تاریخی و سفرنامه های معتبر تاکید کرد که موضوع دیگر در برنامه نذورات آشپزخانه شیخ تعداد نفراتی است که از غذای آن استفاده می کنند.
فریدی بیان داشت: دلیل اینکه آشپزخانه شیخ صفی خود را موظف به تامین غذای فقرا می کرده به عقاید این خاندان باز می گردد، چنانچه شاهان صفوی به غیر از درآمد موقوفات برای نذورات غذا از پول شخصی و حکومتی نیز هزینه می کردند.
از دیگر ویژگی های بقعه شیخ صفی و نذورات انجام گرفته در آن پناه دادن به افراد خطاکار و گناهکار بوده است، بطوریکه پیتر دالاواله در این زمینه اشاره می کند که: «بر روی درب ورودی بقعه زنجیرهای متعددی کشیده اند و اگر مجرمی موفق می شد این زنجیر را بگیرد یا خود را به پشت آن برساند جانش در امان و تا زمانی که در آن محل بوده حتی خود شاه نمی توانست به او آسیبی برساند. به همین دلیل افراد خطاکار از تمام ایران به آنجا می آیند و با رضای خاطر خود را در آنجا محبوس می کنند تا جانشان در امان باشد».
تاکید پادشاهان صفوی برای پناه دادن به انسانی خطاکار در واقع با هدف فرصت دهی مجدد به وی برای جبران خطاهای گذشته و اصلاح باطن و نفس خود بوده است.
طرح جامع مرمت فرصت احیا آشپزخانه
کاوش های آشپزخانه در میانه راه متوقف شده و با داربست هایی مسقف شده است. در پیرامون آشپزخانه شیخ که از دل خاک بیرون آمده اطلاعات و توضیحات کافی در دست نیست و به عنوان یکی از بخش های بنا بدون اینکه توضیح خاصی ضمیمه آن شود توسط راهنمایان موزه معرفی می شود.
با این وجود مدیر کل میراث فرهنگی استان اردبیل در گفتگو با مهر با تاکید بر اینکه طرح جامع مرمتی این بنا در حال تدوین است، افزود: این مهم بی شک فرصتی برای ساماندهی مناسب بقعه فراهم می سازد.
کریم حاجی زاده در خصوص اینکه آیا در مرمت بقعه تهدیدی برای از بین رفتن بخش های مختلف از جمله آشپزخانه وجود دارد، گفت: مرمت بر اساس اقتضائات هر بخش انجام شده و هیچ تهدید جدی وجود ندارد.
وی در خصوص دلایل توقف طرح های بازسازی و اکتشافات در بخش هایی از بنا افزود: تلاش بر این است به دلیل جایگاه تاریخی این اثر مرمت و بازسازی اصولی باشد و به چهره آن خدشه وارد نشود.
نظر شما