خبرگزاری مهر، گروه استانها- فاطمه زیراچی: بررسی پرونده صنایع‌دستی خراسان جنوبی با توجه به کمبود منابع پژوهشی و اطلاعات موثق کار بسیار سختی است چرا که امروز جز تعداد معدودی، دیگر اثری از این هنرها در بازارهای شهر دیده نمی‌شود و برخی رشته‌ها هم که به چشم می‌خورد متأسفانه باید گفت تنها به خاطر انگیزه‌های شخصی زنده هستند و نفس می‌کشند.
خراسان جنوبی در حالی مهر ۸۰ رشته صنایع‌دستی از میان ۲۵۰ رشته شناسایی‌شده در کشور را بر پیشانی دارد که هم‌اکنون روی بسیاری از صنایع‌دستی این استان غبار فراموشی نشسته است.
بسیاری از صنایع‌دستی خراسان جنوبی ازجمله رنگرزی، مسگری، پینه‌دوزی، آهنگری، سبدبافی، گلیم‌بافی، نمدمالی و... شاید به دلیل نیاز اندک مردم به این‌گونه مشاغل به‌عنوان مشاغل حاشیه‌ای تلقی شده‌اند و با بررسی تاریخچه این مشاغل می‌توان به این نتیجه رسید که هر یک از این حرفه‌ها، دارای سابقه کهن تاریخی به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی هستند که باید احیا شوند.
کفش بیرجندی هنر آشنای نسل‌های دیروزی است
از میان ۸۰ رشته شناسایی‌شده در این استان کفش محلی یکی از هنرهایی است که شاید اگر به آن توجه می‌شد و از آن حمایت‌های لازم صورت می‌گرفت می‌توانست امروز با کفش تبریز رقابت کند.
کفش بیرجندی هنر آشنای نسل‌های دیروزی است هنری که اکثر پدرها و پدربزرگ‌ها بانام و یاد آن خاطره‌های بسیار دارند، هنری که روزگاری پیش شغل اغلب ساکنان منطقه و به‌عنوان اهرمی در چرخه اقتصادی موردتوجه بوده است اما اینکه چرا صنعت کفش بیرجندی از زمان عقب‌مانده و به فراموشی سپرده‌شده مسئله‌ای مهم و قابل‌تأمل است.
نام هنر: کفش‌دوزی
قدمت: سال ۱۳۰۰ هجری قمری
شهر زادگاه هنر: همه شهرهای خراسان جنوبی
معرفی کوتاه هنر: گیوه‌بافی و گیوه‌دوزی با استفاده از نخ‌های پنبه‌ای و ساخت کفش‌های چرمی که در گویش محلی «چُپَت» نام داشته است از اصلی‌ترین پاپوش‌های مردم خراسان جنوبی از گذشته‌های دور بوده است.
بیشترین کاربری: پاپوش
هنرمندان به نام این عرصه: حمیدی نژاد، شمس‌آبادی، هوشیار
هنرمندان بازمانده: هنرمندان باقی‌مانده کمتر از تعداد انگشتان دست هستند
وضعیت فعلی این هنر در استان: فراموش‌شده است
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: تولید به شیوه ﺳﻨﺘﻰ ﻭ به‌روز ﻧﺸﺪﻥ ﻭ مشتری‌پسند نبودن
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺩﺭ ﺷﻜﻞ ﻭ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻔﺶ ﺑﻴﺮﺟﻨﺪﻯ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺯ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻭ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ باذوق ﻭ ﺳﻠﻴﻘﻪ ﻣﺸﺘﺮﻯ
کفش دوزان بیرجندی سرآمد هنر تولید کفش
بازار بیرجند قدیم محل عرضه انواع کفش و گیوه دست‌دوز هنرمندان و استادان تولید کفش بومی بوده، دوخت کفش و بافت گیوه شغل قالب اکثریت مردم بوده است به‌گونه‌ای که با توجه به بازار مناسب و درامد زایی مطلوب، جوانان استقبال خوبی در آموختن این حرفه داشته‌اند.
به گفته ریش‌سفیدان و پیشکسوتان این هنر، ذوق و هنر مردمان کویر در این عرصه تا به آنجا بوده که فعالان هنر کفش‌دوزی برای آموختن فوت‌وفن کفاشی به این دیار آمده و از سبک دوخت و دوز کفاشان منطقه تقلید می‌کرده‌اند.
انواع کفش‌های بیرجندی
ارسی یا روسی با رویه و کف چرم، نیم ساق (پوزدار) برای استفاده کشاورزان، چپت برای استفاده چوپانان از جنس لاستیک، پاشنه فنجانی از جنس چوب با رویه چرم، کفش طبلک دار، ساغری (از جنس چرم گاو و نوک‌تیز با رویه گلابتون دوزی شده)، کفش گرجی (نوعی کفش چرمی قرمزرنگ)، گالش (از جنس جیر)، پاچوک (نوعی دمپایی که تخت آن چوبی بود)، چارق، گرگایی (کفش زنانه با رویه چرمی) و... ازجمله کفش‌های سنتی بیرجندی است.
انواع کفش‌های زنانه نیز با سه نوع پاشنه استخوانی، چوبی ساده، چوبی گلدارو گیوه شاهزیله بوده که در این میان کفش‌های تولیدشده باپاشنه‌ای از استخوان شتر با رویه‌ای متشکل از چرم‌های قرمز و سبز، با نقش و نگار تزئین و به‌عنوان هدیه در مراسم نامزدی استفاده می‌شده است.
هنر اصیل کفش بیرجندی در سایه سیاه فراموشی
استفاده از چرم طبیعی یکی از شاخصه‌های کفش بیرجندی است که موجب رونق چرم‌سازی در این منطقه بوده است و روستا «چَرمه» با وجه‌تسمیه چرمه (محل تولید چرم) خود دلیلی بر فعالیت اکثر دامداران روستا در جهت تولید چرم است.
واقعیت تلخ امروز غفلت سال‌های متمادی از هنرهای اصیل و بومی منطقه است، هنرهایی که اگر همانند سایر استانها موردتوجه قرار می‌گرفت بی‌شک استانمان را در زمره یکی از قطب‌های صادرکننده آن هنر قرار داده و گره از برخی مشکلات اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه می‌گشود.
رئیس اتحادیه کفاشان بیرجند با اشاره به سابقه کفش‌دوزی در بیرجند اظهار کرد: زمانی بیرجند با ۱۵۰ تولیدکننده قطب تولید کفش در منطقه خراسان و سیستان و بلوچستان بود اما متأسفانه این کارگاه‌ها اکنون به کمتر از پنج کارگاه رسیده است که باید همه مردم و فروشندگان و تولیدکنندگان با همفکری برای این صنعت قدیمی بیرجند تلاش کنند.
فاطمی بابیان اینکه آوازه کفش «چُپَت» بیرجندی به خارج از کشور رسیده است، تصریح کرد: اتحادیه در حال رایزنی برای ثبت ملی کفش چپت بیرجندی به‌عنوان نماد صنعت کفش بیرجند در کشور است.
رئیس اتحادیه کفاشان بیرجند گفت: در صورت ثبت می‌توانیم این کفش را به تمام نقاط کشور ارسال کنیم.
کفش بیرجندی صنعتی ارزشمند و فرهنگی است
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی در گفتگو با مهر گفت: بیش از ۸۰ رشته درزمینهٔ صنایع‌دستی استان و ۴۰ رشته در شهرستان بیرجند داریم که متأسفانه بسیاری از این رشته‌ها به فراموشی سپرده‌شده است.
حسین عباس زاده پیشینه ساخت کفش‌های بیرجندی را مربوط به سال ۱۳۰۰ هجری قمری دانست و افزود: صنعت تولید کفش بیرجندی، صنعتی ارزشمند، فرهنگی و ازجمله هنرهای فراموش‌شده استان است که متأسفانه به‌رغم پیشینه تاریخی مطلوب کمتر موردتوجه و حمایت قرارگرفته است.
وی بیان کرد: طراحی و نوآوری در تولید کفش بیرجندی نیازمند پژوهش‌های اساسی و ارزیابی از سوی اساتید و پیشکسوتان و تحصیل‌کرده‌های این هنر است.
عباس زاده با اشاره به پیشینه تولید کفش‌های بیرجندی و گیوه‌بافی و گیوه‌دوزی با استفاده از نخ‌های پنبه‌ای در استان گفت: انواع کفش‌های چرمی از اصلی‌ترین پاپوش‌های مردم خراسان جنوبی از گذشته‌های دور بوده و زمانی بیش از ۳۱ مغازه در بازار گرجی دوزهای بیرجند واقع در سه‌راه اسدی مورداستفاده صنف کفشدوزها بوده است.
وی عمده دلایل فراموشی این هنر را حضور انواع کفش‌های جدید با طرح و ظاهری نو، تغییر در سلیقه مردم، افزایش هزینه‌ها، عدم استقبال جوانان به حرفه‌آموزی و استفاده نکردن از تکنولوژی، طرح‌های جدید و مواد طبیعی مرغوب دانست.
وی در زمینه مرمت دکان‌های شهرداری در قسمتی از بازار بیرجند و در اختیار قرار دادن این دکان‌ها به اساتید تولید کفش بیرجندی به شکل رایگان و مشروط به آموزش این هنر به یک یا دو نفر شاگرد توسط اساتید از سوی میراث فرهنگی استان اعلام آمادگی کرد.
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی با تأکید بر نوآوری و کیفی سازی و تغییر در شکل و ظاهر کفش بیرجندی با توجه به نیاز جامعه و متناسب باذوق و سلیقه مشتری در سراسر کشور خواستار تشویق و ترغیب نسل جوان برای یادگیری این هنر شد.
وی افزود: طراحی و نوآوری در تولید کفش بیرجندی نیازمند پژوهش‌های اساسی و ارزیابی از سوی اساتید و پیشکسوتان و تحصیل‌کرده‌های این هنر است.
ثبت کفش بیرجندی اولین گام در احیای این صنعت است
عباس زاده مهم‌ترین مشکل بر سر راه کفش بیرجندی را ثبت این هنر به‌صورت خاص در رشته‌های صنایع دانست و افزود: البته در حال حاضر این هنر تحت عنوان پای‌پوش به ثبت رسیده اما به‌طور خاص دیده نشده است.
وی با اشاره به کیفیت کفش سنتی بیرجندی در استفاده از چرم طبیعی افزود: احیای دوباره هنر تهیه کفش بیرجندی نیازمند کار هماهنگ دستگاه‌های ذی‌ربط بوده و اولین گام در این راستا ثبت و احیای این هنر است که این مأموریت به‌طور خاص در حال حاضر به اداره میراث فرهنگی شهرستان بیرجند واگذارشده است.
وی در ادامه به برگزاری سلسله نشست‌های تخصصی توسعه پایدار صنایع‌دستی در استان اشاره و بیان کرد: این جلسات با حضور اندیشمندان، صاحب‌نظران، پیشکسوتان، فرمانداری‌ها و ادارات مرتبط با صنایع‌دستی استان و باهدف بهبود وضعیت صنایع‌دستی استان برگزار و نتایج آن به کمیته مرکزی ارسال می‌شود.
وی بیان کرد: نمایندگان ذی‌ربط شهرستان‌ها و ادارات مربوطه در شورای عالی که در بهمن‌ماه کار خود را آغاز می‌کند به ارائه راهکارهایی در خصوص احیا، ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های صنایع‌دستی می‌پردازند.
افق روشن صنایع‌دستی در گرو حمایت مردمی است
عباس زاده در ادامه مهم‌ترین حامی صنایع‌دستی را مردم دانست و افزود: افق صنایع‌دستی استان در شرایطی روشن خواهد بود که اولاً کار به‌صورت مردمی هدایت‌شده و ثانیاً درزمینهٔ تولید، بازاریابی و صادرات تلاش شود.
به اعتقاد وی در این زمینه صنعتگران و هنرمندان ما باید با تکیه‌بر هنرهای خود مستقل از خدمات دولتی بوده و هنر و صنعت را برای بارور شدن هر چه بیشتر با شیوه‌های نوین و حرفه‌ای تلفیق کنند.
وی در پایان از ساماندهی بازارچه دائمی صنایع‌دستی در عمارت رحیم‌آباد خبر داد و افزود: پیش‌بینی می‌شود این بازارچه با بیش از ۲۲ غرفه صنایع‌دستی استان راه‌اندازی و تجهیز شود.
البته چندی پیش تبلیغات گسترده‌ای از سوی سازمان فنی و حرفه‌ای استان درزمینهٔ برگزاری کلاس‌های آموزشی تولید کفش بیرجندی صورت گرفت که بنا به گفته روابط عمومی این سازمان متأسفانه به دلیل استقبال کم کارآموزان (تنها ۳ مورد) از این طرح این کلاس‌ها برگزار نشده است و این افراد به‌صورت استادشاگردی در حال کارآموزی در کنار اساتید این هنر مشغول به فعالیت شده‌اند.
متأسفانه بسیاری از صنایع‌دستی سنتی خراسان جنوبی درگذر روزگار و در مسیر بی‌توجهی برخی مسئولان مورد غفلت واقع‌شده و در حال نابودی‌اند.
به نظر می‌رسد در شرایطی که فتیله بسیاری از هنرهای دستی پایین مانده است، اگر به معدود افرادی که عاشقانه و با سختی‌های فراوان چراغ بعضی از این هنرها را تا به امروز روشن نگه‌داشته و یک‌تنه بار حفظ صنایع‌دستی این منطقه را به دوش کشیده‌اند، توجه نشود و مشکلات عدیده آنان رفع نشود به‌طورقطع چراغ بسیاری از این هنرها که به‌عنوان یکی از ابعاد مهم هویتی مردم این دیار از نسل‌های گذشته به ما رسیده برای همیشه خاموش خواهد شد.
نظر شما