مدیریت ناقص در سدسازی/آب سدها به مصرف کننده نمی رسد

کارشناس مسئول دفتر آلودگی آب و خاک سازمان محیط زیست با بیان این که یکی از مسائل اصلی در بحران فرسایش خاک کشور، آبخیزداری است به خبرنگار مهر می‌گوید: اگر آبخیزداری‌مان را درست انجام بدهیم مشکلی نداریم. مشکل ما در سدهایمان هم این است که ما سد را می‌سازیم اما سدی که ساخته شده آبخیزداری ندارد.

لادن رضی توضیح می‌دهد: ما نمی‌گوییم وقتی ما این سد را ساختیم آب آن چگونه قرار است به نقطه پایانی یعنی مصرف کننده آب، برسد. چگونه باید آب‌رسانی به آن نقطه انجام بشود که حداقل هدررفت آب را داشته باشیم و در عین حال درگیر حواشی مثل اینکه در مسیر چاه بزنند و آب را بکشند و اتفاقات دیگری که اغلب در این میانه می‌افتد، نشویم.

وی با بیان این که در اغلب سدها مشکل اصلی این است که مدیریت پایین‌دست سد درست انجام نمی‌شود، تاکید می‌کند: اگر مدیریت سد از صفر تا ۱۰۰ و به طور کامل دیده بشود، اگر مدیریت سد از صفر تا ۱۰۰ و به طور کامل دیده بشود، خیلی از سدها می‌توانند نقطه عطف و پیشرفت و حتی خیلی مثبت باشندخیلی از سدها می‌توانند نقطه عطف و پیشرفت و حتی خیلی مثبت باشند. یعنی به جای اینکه دریاچه ارومیه را خشک کنند آن را تقویت هم بکنند. ولی وقتی که ما برای بخش کشاورزی سد می‌سازیم که ۹۰ درصد هدررفت آب کشور ما از آن بخش است نتیجه همین می‌شود که می‌بینیم و دریاچه ارومیه هم خشک می‌شود.

رضی در پاسخ به این که اجرای کامل آبخیزداری و مدیریت پایین‌دست سد چقدر هزینه دارد که انجام نمی‌شود، گفت: اصلاً بودجه و هزینه‌ای که آنچنان قابل توجه باشد ندارد. مسئله این است که موضوع به طور کامل در دست یک بخش نیست. اعتقاد شخصی من این است که اگر در موضوعی مشخص باشد که صفر تا ۱۰۰ وظایف با کدام وزارتخانه و نهاد است آن کار درست انجام می‌شود اما وقتی یک بخش از کار دست یک وزارتخانه و بخش دیگر دست وزارتخانه دیگر و بخش دیگری هم دست سازمان دیگری باشد خب این کار درست انجام نمی‌شود.

وی در تشریح این موضوع در بحث مدیریت پایین دست سد می‌گوید: برای اینکه پایین دست سد مدیریت شود باید چند نوع کانال از درجه یک تا پنج داشته باشیم. حالا بعضی از سدها مثلاً خاکی است، یا سد متوسط است، یا به هرحال حجم ذخیره آب فرق می‌کند و می‌گویند یک تا ۳ کفایت می‌کند، اما برخی هم می‌گویند حتماً کانال‌های ۱ تا ۵ باشد. قانون ما می‌گوید حتما ۱ تا ۳ را باید وزارت نیرو بزند و ۴و ۵ را وزارت جهاد بسازد. بعد وزارت جهاد می‌گوید من بودجه ندارم که کانال ۴ و ۵ را بزنم و وزارت نیرو هم می‌گوید تا کانال ۴ و ۵ را نزنند من نمی‌توانم ۱ تا ۳ را بزنم. یعنی در واقع پاس‌کاری می‌شود و سرانجام اتفاقی نمی‌افتد.

ساخت سد مشروط به تعیین بودجه برای مدیریت پایین دست شود

کارشناس مسئول دفتر آلودگی آب و خاک سازمان محیط زیست در پاسخ به این که برای حل این مسئله چه باید کرد، می‌گوید: پیشنهادی که ما همیشه در جلسه‌ها می‌دهیم؛ این ا تا برای مدیریت پایین‌دست آب به طور کامل بودجه‌ای دیده نشده است نباید ساخت آن سد تصویب شود. یعنی پروژه سد زمانی تصویب بشود که مدیریتش به طور کامل تا آن نقطه انتهایی یعنی مصرف کننده‌ای که قرار است از آب استفاده کند دیده شده باشدست که، تا برای مدیریت پایین دست آب به طور کامل بودجه‌ای دیده نشده است اصلاً ساخت آن سد تصویب نشود. یعنی پروژه سد زمانی تصویب بشود که مدیریتش به طور کامل تا آن نقطه انتهایی یعنی مصرف کننده‌ای که قرار است از آب استفاده کند دیده شده باشد. این که آبرسانی به چه صورتی به چه میزانی انجام شود و همه این مسائل باید پیش‌بینی شده باشد.

به گفته رضی به هر حال مخزن هر سدی یک پیش‌بینی آبی دارد. در این پیش‌بینی آب یک خشکسالی و یک ترسالی و یک سال متوسط لحاظ شده است که همه این‌ها قابل پیش‌بینی است و بر این اساس می‌توان در نظر گرفت که در این سالها آب به چه میزان و به چه صورت باید به دست مصرف کننده نهایی آب برسد.

سدها ساخته و رها می شوند

رضی تاکید می‌کند: مطمئناً این اتفاقات نمی‌افتد و ما سدها را با همه مسائلشان می‌سازیم و بعد رها می‌کنیم. این یعنی ما مدیریت پایین دست نداریم و خیلی که هنر کنیم مدیریت ما به ذخیره سازی سد بر می‌گردد که تازه آن هم با توجه به سطح گسترده‌ای از هدرروی که در سدهای ما رخ می‌دهد و نمی‌توانیم مدیریت تبخیرش را انجام بدهیم بحث‌های خودش را دارد.

وی در پاسخ به این که آیا سازمان محیط زیست هنگام صدور تاییدیه ارزیابی زیست محیطی برای ساخت سدها به این موضوع توجه می‌کند یا نه، می‌گوید: ما فقط از دیدگاه‌های زیست محیطی بررسی می‌کنیم. یعنی آن چیزی که مد نظر ماست آن است که مسایل محیط زیستی که یک سد دارد به چه شکل است. قرار است کجا را تخریب کند و این تخریب به چه میزان خواهد بود. چقدر درخت قطع می‌کند و درخت‌های قطع شده از چه نوعی هستند و چه گونه‌ای قرار است جایگزین آن‌ها شود. این مسائل است که برای ما اهمیت دارد و قانون هم وقتی می‌گوییم ۹۰ درصد آب کشور صرف کشاورزی می‌شود باید بفهمیم که واقعاً این کشاورزی برای ما چقدر سود دارد؟ اگر آب ما بر اساس قیمت واقعی باشد آن وقت قیمت واقعی محصول کشاورزی ما چقدر می‌شود؟ بعد وقتی ما صحبت از صادرات مواد غذایی می‌کنیم چقدر صادرات آب مجازی انجام می‌دهیمبه ما می‌گوید در همین حد وارد شوید اما آن چیزی که من به شما می‌گویم در وظایف وزارت جهاد و کشاورزی و وزارت نیرو است. اصل بحث الگوی مصرف آب جزو وظایف وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی است و ما به عنوان یک سازمان ناظر فقط می‌توانیم بگوییم شما مدیریت سبز را لحاظ کنید.

عامل گرد و غبار کشور صد درصد فرامرزی نیست

رضی با بیان این که خوب نیست دائم به مردم بگوییم کمتر مصرف کنید و بخش‌های مدیریتی ما هم باید درست وظایفشان را انجام دهند، می‌گوید: وقتی می‌گوییم ۹۰ درصد آب کشور صرف کشاورزی می‌شود باید بفهمیم که واقعاً این کشاورزی برای ما چقدر سود دارد؟ اگر آب ما بر اساس قیمت واقعی باشد آن وقت قیمت واقعی محصول کشاورزی ما چقدر می‌شود؟ بعد وقتی ما صحبت از صادرات مواد غذایی می‌کنیم چقدر صادرات آب مجازی انجام می‌دهیم؟ این‌ها همه مسائلی است که در پی این موضوع خواهد آمد.

او در پاسخ به این که آیا چشم‌اندازی برای رفع این مشکل پیش رویمان هست یا نه می‌گوید: امیدواریم با پیش‌بینی‌هایی که در برنامه ششم شده بتوانیم راهکارهای خوبی پیدا کنیم و آبخیزداری هم جایگاه مناسب خودش را پیدا کند تا بتوانیم حفاظت خاکمان را داشته باشیم. ما الان دیگر نمی‌توانیم بگوییم گرد و غبار هوای ما صد در صد فرامرزی است. الان کانون‌های داخلی داریم که ریشه همه ‌آن‌ها فرسایش خاک خودمان است.

به این ترتیب هوای کشور که به گفته سازمان محیط زیست از بنزین‌های آلوده پالوده شده است، با گرد و غباری آکنده می‌شود که ریشه در فرسایش خاکمان دارد. بخشی از فرسایش خاک کشور به دلیل معضلات ناشی از سدسازی‌های گسترده است و سرانجام سدها با هزینه‌های صدها و هزاران میلیاردی ساخته می‌شوند اما حتی آبی که ذخیره می‌کنند را به دست مصرف کننده نهایی نمی‌رسانند. مشکلی که شاید تنها راه حل رفع آن، بازاندیشی بنیادین در ساختار متولی محیط زیست کشور باشد. ساختاری که به هیچ رو توان مدیریت بحران‌های متعدد این حوزه در کشور را ندارد.