سنت‌ها و آئین‌های نوروزی در خراسان شمالی/ عید؛ تکرار تولد طبیعت

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: با فرا رسیدن بهار، طبیعت سرسبزی و نشاط به همراه می‌آورد و ایرانیان نیز از عهد باستان تا زمان حال با فرا رسیدن نوروز و آمدن بهار، شادمانه به تکاپو می‌افتند.

در گذشته‌های دور، در ایران باستان جشن‌های زیادی برگزار می‌شد، ولی در این میان سه جشن بسیار اهمیت داشته است، یکی از آن‌ها جشن مهرگان بوده که نشاط و شادمانی را به ارمغان می‌آورده و در نیمه مهرماه شروع می‌شده، جشن سده یا ستایش یزدان که در اواسط بهمن ماه برگزار می‌شده است و جشن نوروز که مهم‌ترین جشن باستانی بود و در آغاز بهار گرفته می‌شد.

البته در این برهه از زمان نیز امت اسلامی ایران، جشن‌های باشکوه و بزرگی همچون دهه مبارک فجر و جشن پیروزی انقلاب اسلامی و ۱۲ فروردین را با عظمت و اقتدار خاصی برگزار می‌کنند، یا جشن عاطفه‌ها که هر ساله با استقبال بی نظیر مردم عزیزمان همراه است.

همچنین دیگر اعیاد مذهبی که هر یک در جای خود برای مردم ایران اسلامی از ارزش والایی برخوردار بوده و مردم ایران اسلامی به طرز باشکوهی به استقبال این جشن‌ها می‌روند.

اما جشن نوروز در میان ایرانیان و مراسمات مختلف آن از ویژگی‌های خاصی برخوردار است، انجام مراسمات عید در بین اقوام و طوایف تقریبا یکسان است اما این اقوام شاید در بعضی نگرش‌های جزئی با یکدیگر تفاوت اندکی داشته باشند، در خراسان شمالی نیز جشن نوروز با رسوماتی که گذر زمان و نحوه زندگی مردم این خطه از ایران اسلامی آن را از دیگر نقاط کشور متمایز ساخته است برگزار می‌شود.

گرچه در حال حاضر بسیاری از مراسمات نوروزی به دست فراموشی سپرده شده و نسل جدید با زیبایی‌ها و ارزش‌های دینی، اجتماعی و اخلاقی آن بیگانه هستند.

نوروز از دو کلمه نو و دیگری روز تشکیل شده، در زبان فارسی دو معنی متفاوت دارد: نوروز در فرهنگ عامه یعنی شروع اعتدال بهاری یا بهتر است بگوییم آغاز سال نو، اما نوروز در معنی خاص خود یعنی روز ششم فروردین که به آن روز خرداد هم می‌گویند.

با فرا رسیدن بهار، طبیعت سرسبزی و نشاط به همراه می‌آورد و ایرانیان نیز از عهد باستان تا زمان حال با فرا رسیدن نوروز و آمدن بهار، شادمانه به تکاپو می‌افتند

جشن نوروز برای اولین مرتبه در حدود ۵۳۹ سال قبل از میلاد توسط کوروش دوم بنیانگذار هخامنشیان به عنوان آئین و جشن ملی برگزار شد.

به دستور کوروش در جشن نوروز، سرور و شادمانی برپا می‌شد، مجرمان بخشیده می‌شدند و از روز ۲۹ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت جشن می‌گرفتند.

در زمان ساسانیان نوروز و جشن آن دو قسمت می‌شد، نوروز کوچک که به آن روز عامه هم می‌گفتند و مدت زمان آن پنج روز بود؛ یعنی از اول تا پنجم فروردین و در این پنج روز عموم طبقات مردم به دیدار شاه می‌رفتند و نوروز بزرگ یا نوروز خاصه که از روز ششم فروردین که به آن (خرداد روز) هم می‌گفتند آغاز می‌شد و در این جشن تنها نزدیکان شاه به حضورش می‌رسیدند.

در سال ۳۰۲ میلادی هرمز دوم پادشان ساسانی در جشن نوروز مردم را به حضور می‌پذیرفت و به تناسب شغل و مقام و موقعیت افراد به آن‌ها سکه می‌داد، رسمی که بعدها در بین دیگران هم مرسوم شد و هنوز هم این رسم در بین خانواده‌ها برقرار است که بزرگترها به کوچک‌ترها عیدی می‌دهند.

مراسمات عید نوروز در خراسان شمالی

مردم خراسان شمالی که از اصیل‌ترین آداب و رسوم در گرامی داشت عید باستانی نوروز برخوردارند به سنت‌ها و آئین‌های نوروزی خود افتخار می‌کنند و آنرا جشن می‌گیرند، چون نوروز ریشه در اعتقادات دینی مردم دارد و به آن با دیده تقدس می‌نگرند.

در مناطق مختلف این استان سمنو را به صورت دسته جمعی و گاهی در طول شب می‌پزند و در موقع پختن سمنو سرودهای مخصوصی می‌خوانند، دعاهای مختلفی همراه با نماز می‌خوانند و نذوراتی هم با نام و یاد حضرت فاطمه زهرا(س) دارند

با گذشت سالیان این جشن باستانی که جزئی از فرهنگ و تمدن درخشان ایرانیان است نه تنها فراموش نشده بلکه بر عظمت و شکوه آن افزوده شده و در سطح بین المللی به ثبت میراث جهانی نیز رسیده است.

یکی از متداول‌ترین غذاهایی که به مناسبت نوروز، در خراسان شمالی پخته می‌شود سمنو (سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است که با استفاده از جوانه گندم تهیه می‌شود.

در مناطق مختلف این استان سمنو را به صورت دسته جمعی و گاهی در طول شب می‌پزند و در موقع پختن سمنو سرودهای مخصوصی می‌خوانند، دعاهای مختلفی همراه با نماز می‌خوانند و نذوراتی هم با نام و یاد حضرت فاطمه زهرا(س) دارند.

پس از پختن سمنو و آماده شدن آن، دیگ سمنو را می‌برند، در اتاقی می‌گذارند و رویش را با پارچه‌ای می‌پوشانند و تا صبح نباید کسی به آن دست بزند، صبح که آمدند می‌گویند حضرت فاطمه زهرا (س) پنجه کشیده و سمنو برکت پیدا کرده است.

سبزی پلو با ماهی و مرغ، ماست و کوکو، پلو خورشت قیمه و یا خورشت آلو از جمله غذاهایی است که در شب اول عید مرسوم است.

آماده کردن سبزی عید

مردم خراسان شمالی همانند دیگر هموطنان، چند روزی که به عید مانده شروع به گذاشتن سبزه می‌کنند، در ایران باستان دانه‌هایی که برای سبزه می‌گذاشتند عبارت بود از گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، نخود، کنجد، باقلا، ذرت و ماش، اما الان بیشتر از عدس و گندم و گاها ارزن و ماش سبزه می‌گذارند.

آن‌ها معتقدند که دانه‌ها در سال نو موجب برکت و خیر و باروری و فراوانی خواهد بود و زینت بخش سفره هفت سین آن‌ها نیز هست.

خانه تکانی

همان گونه که سیاهی و تاریکی سرما، مغلوب روشنی، طراوت و گرمای بهار می‌شود، یعنی طبیعت خوی و طبع روشنی به خود می‌گیرد و زنده می‌شود، هموطنان عزیز ایرانی هم به استقبال زیبایی‌های بهار می‌روند و با پیروی از بهار خانه و زندگی را سرو سامان می‌دهند.

هر چند که زنان در طول سال به تمیز کردن خانه همت می‌کنند اما خانه تکانی برای عید امری جداگانه‌ای است، آن‌ها برای خانه تکانی وسایل زندگی را از اتاق‌ها خارج می‌کنند، رفت و روب می‌کنند و فرش‌ها و لباس‌ها و ظروف را از گرد زمستانی و کهنگی و ماندگی تمیز می‌کنند.

آنان بر این باورند همان گونه که در بهار طراوت و شادابی و سرسبزی جلوه گر است و طبیعت عوض می‌شود، ما انسان‌ها نیز باید عوض شویم.

یعنی تیرگی‌ها را از ذهنمان بیرون کنیم، ناپاکی‌ها و کدورت‌ها را از دلمان دور بریزیم، از طبیعت پند و اندرز بگیریم، شکر گذار نعمات الهی باشیم، غرور و نخوت را از خود دور سازیم، قلب‌ها را نسبت به هم مهربان کرده، انسان دوستی، مهر و محبت، تعاون و همکاری و اتحاد و یگانگی را با هم داشته باشیم.

خانه تکانی در بین مردم خراسان شمالی به خصوص در روستاها، بر مبنای تعاون و همکاری است یعنی اغلب فامیل‌ها و همسایه‌ها و خانواده‌ها به کمک هم می‌آیند و منازل یکدیگر را به نوبت تمیز کرده و رفت و روب می‌کنند.

چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری از دو کلمه چهارشنبه و سوری، سوریک فارسی؛ به معنی سرخ، تشکیل شده است، در مجموع چهارشنبه سرخ معنی می‌دهد، که از مراسمات پیش از آغاز جشن نوروزی است.

در شاهنامه فردوسی آمده است که جمشید وقتی از منطقه آذربایجان کنونی گذر می‌کرد بر مسند قدرت تکیه زد، سحر هنگام وقتی انوار طلایی رنگ خورشید سر زد، انوار ساطعه و نورانی خورشید بر تاجش برخورد کرد و جهان را نورانی نمود، مردم با دیدن چنین صحنه‌ای بسیار شادمان شدند و آن روز را نوروز گفتند.

یکی از مراسماتی که در شب چهارشنبه سوری در این استان برگزار می‌شود، قاشق زنی است که بیشتر در شهرها به آن می‌پردازند و در اکثر روستاها خلطه (کیسه کوچک پارچه‌ای) می‌اندازند.

مردم در هنگام غروب چهارشنبه آخر سال بوته‌ها و هیزمی که فراهم کرده‌اند را دسته دسته روی هم می‌گذارند، وقتی خورشید کاملا پنهان شد و تاریکی فرا رسید، بوته‌ها را آتش می‌زنند، یعنی به نشانه این که آتش جانشین خورشید شده و روز را روشن می‌کند.

بعضی از مردم این استان برای شگون برخی از وسایل منزل مثل لحاف، پتو و ... را که کهنه شده و بکار نمی‌آید در همان آتش چهارشنبه سوری می‌اندازند و می‌سوزانند، آتش را معمولا سرگذر یا پشت بام منازل یا در حیاط هم روشن می‌کنند بعد از رویش می‌پرند و می‌گویند: سرخی تو از من، زردی من از تو، سرودهایی هم می‌خوانند که بیشتر مضمون سلامتی و باروری و پاکیزگی و شکرگزاری در مقابل نعمات الهی را دارد.

در سال‌های دور رسم بر این بود که آتش چهارشنبه سوری را خاموش نمی‌کردند تا خودش خاموش و خاکستر شود، بعد خاکستر را یک نفر از اعضای خانواده جمع می‌کرد و بدون آنکه پشت سرش را نگاه کند، سر اولین چهارراه می‌ریخت.

در موقع بازگشت به خانه، در پاسخ اهل خانه که می‌پرسیدند: کیست؟ می‌گفت منم، می‌پرسیدند از کجا می‌آیی؟ می‌گفت از عروسی، آنگاه می‌پرسیدند چه آورده‌ای؟ و او جواب می‌داد تندرستی.

آخرین روز سال

گذاشتن گل‌های خوشبو در منزل، سرزدن و زیارت اهل قبور و شهدا در آخرین پنجشنبه و شب جمعه سال، دادن خیرات و روشن کردن شمع و چراغ، جنب و جوش برای تهیه لباس نو، خرید آجیل و شیرینی، چیدن سفره هفت سین و کنار گذاشتن کمک برای فقرا و ایتام هنگام تحویل سال نو از دیگر سنت‌های رایج در استان خراسان شمالی است.