به گزارش خبرگزاری مهر، متن پیش رو سخنرانی آیت الله میرباقری در ایام عید سعید غدیر است که به تاریخ ۹ مهرماه سال ۹۴ در هیات ثارالله قم برگزار شده است و پیرامون ولایت امیرالمؤمنین (ع) بحث شده است. وی در ابتداء با بیان این احتمال که یکی از وجوه نام گذاری سوره مائده به این نام ذکر شدن دستور به ابلاغ ولایت در این سوره است، بحثی را پیرامون موضوع ولایت امیرالمؤمنین(ع) آغاز می کند و بیان می دارد: خداوند مائده و طعام نورانی ولایت حضرت علی(ع) را در سفره غدیر قرار داد تا تمام عالَم با مهمان شدن بر سفره ولایت که حقیقت و باطن تمام نعمت های دنیوی و اخروی است، از برکات ایشان برخوردار شوند. ولایت نبأ عظیم و کلید فهم تمام معارف می باشد. نگرانی پیامبر(ص) از ابلاغِ دستور به پذیرش ولایت امیرالمؤمنین، به خاطر خوف از عدم فهم و پذیرش مردم نسبت به این خبر بزرگ بود که خداوند با نزول قرآن این نگرانی را برطرف کرد. پس از ابلاغ این دستور، علاوه بر ظهور نور ولایت در عالم، دستگاه ابلیس به مقابله با این تجلی نور پرداخت و با به راه انداختن سقیفه، تجلی کامل نور ولایت را تا ظهور امام زمان(ع) به تأخیر انداخت.
بخش نخست این سخنرانی از نظر می گذرد. فایل صوتی این مراسم نیز از لینک بالا قابل دریافت است.
ولایت امیرالمؤمنین(ع) مائده آسمانی
أعوذُ باللهِ منَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ بِسمِ اللهِ الرَّحمن الرَّحیم الحمدُ لله ربِّ العالمین و صلّی اللهُ علی سیِّدنا و نبیِّنا محمدٍ و آلِهِ الطاهرینَ و لعنةُ اللهِ علی أعدائِهم أجمعین. یکی از دو آیه ای که در سوره مائده پیرامون امر ولایت آمده است مربوط به پیش از غدیر، و دیگری پیرامون پس از آن می باشد. در آیه اول، به وجود مقدس نبی اکرم(صلّی الله علیه وآله) دستور داده شده است که امر ولایت را ابلاغ کنند و اینگونه به پیامبر خطاب می کند: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»(مائده/۶۷)
و در آیه دیگر که بعد از ابلاغ امر به تبلیغ ولایت نازل شده است می فرماید: «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا»(مائده/۳)
گرچه شاید وجه تسمیه این سوره به مائده، به خاطر آیات آخر سوره می باشد که حواریون به حضرت عیسی(ع) گفتند: «هَلْ یَسْتَطیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماء»(مائده/۱۱۲) یعنی آیا پروردگارت می تواند مائده ای آسمانی بر ما نازل کند. حضرت عیسی در ابتداء آنان را توبیخ کردند. حواریون عرضه داشتند که این درخواست ما به خاطر تردید و شک نیست. بلکه به این علّت این تقاضا را داریم تا از آن تناول کنیم و به اطمینان قلب برسیم. حضرت هم از خداوند متعال درخواست کردند: «اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَیْنَا مَائدَةً مِّنَ السَّمَاءِ تَکُونُ لَنَا عِیدًا لّأِوَّلِنَا وَ ءَاخِرِنَا» خداوند متعال نیز مائده آسمانی را با آن تشریفات بر آنان نازل کرد. حضرت عیسی از خدا درخواست کردند که این مائده آسمانی نازل شود و این روز عید آن ها باشد. ظاهر مطلب این است که بخاطر این آیه مبارکه و این داستان، این سوره به مائده نامیده شده است. اما شاید این نام گذاری وجه دیگری دارد و آن وجه این باشد که در این سوره، آن مائده حقیقی آسمانی - که ولایت امیرالمؤمنین می باشد- تجلی کرده است. ولایت امیرالمؤمنین، حقیقتا مائده آسمانی است. هیچ مائده ای آسمانی تر و سمائی تر از این مائده ولایت امیرالمومنین نیست.
زیارت امین الله، زیارتی جامعه است که تمام ائمه معصومین، به ویژه امیرالمؤمنین علیهم السلام با آن زیارت می شوند. این زیارت مشتمل بر سه فراز است. فراز اول، فراز کوتاهی است که در آن سلام هایی به وجود مقدس امام معصوم عرضه می شود. فراز دوم پس از آن سلام ها قرار دارد که مشتمل بر ۱۳ دعا است. در آن دعاها از خدا تقاضا می کنیم به ما نفسی عطاء کند که این ۱۳ صفت را داشته باشد. آن ۱۳ صفت را اینگونه از خدا می خواهیم: «اللَّهُمَ فَاجْعَلْ نَفْسِی مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِکَ رَاضِیَةً بِقَضَائِکَ مُولَعَةً بِذِکْرِکَ وَ دُعَائِکَ مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ أَوْلِیَائِکَ مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِکَ وَ سَمَائِکَ صَابِرَةً عَلَی نُزُولِ بَلَائِکَ شَاکِرَةً لِفَوَاضِلِ نَعْمَائِکَ ذَاکِرَةً لِسَوَابِغِ آلَائِکَ مُشْتَاقَةً إِلَی فَرْحَةِ لِقَائِکَ مُتَزَوِّدَةً التَّقْوَی لِیَوْمِ جَزَائِکَ مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ أَوْلِیَائِکَ مُفَارِقَةً لِأَخْلَاقِ أَعْدَائِکَ مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْیَا بِحَمْدِکَ وَ ثَنَائِک»(۱).
این سیزده صفت، صفتی است که برای نفس، در محیط ولایت امیرالمؤمنین حاصل می گردد. اگر کسی به حضرت علی(ع) متصل شد، صاحب چنین نفسی می شود. بنابراین در فراز اول سلام می دهیم و در فراز دوم دعا می کنیم. در فراز سوم از این زیارت، اینگونه خدا را حمد می کنیم: «اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ وَالِهَةٌ وَ سُبُلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَام الْقَاصِدِینَ إِلَیْکَ وَاضِحَةٌ وَ أَفْئِدَةَ الْعَارِفِینَ مِنْکَ فَازِعَةٌ وَ أَصْوَاتَ الدَّاعِینَ إِلَیْکَ صَاعِدَةٌ وَ أَبْوَابَ الْإِجَابَةِ لَهُمْ مُفَتَّحَةٌ وَ دَعْوَةَ مَنْ نَاجَاکَ مُسْتَجَابَةٌ وَ تَوْبَةَ مَنْ أَنَابَ إِلَیْکَ مَقْبُولَةٌ وَ عَبْرَةَ مَنْ بَکَی مِنْ خَوْفِکَ مَرْحُومَةٌ وَ الْإِغَاثَةَ لِمَنِ اسْتَغَاثَ بِکَ مَوْجُودَةٌ وَ الْإِعَانَةَ لِمَنِ اسْتَعَانَ بِکَ مَبْذُولَةٌ وَ عِدَاتِکَ لِعِبَادِکَ مُنْجَزَةٌ وَ زَلَلَ مَنِ اسْتَقَالَکَ مُقَالَةٌ وَ أَعْمَالَ الْعَامِلِینَ لَدَیْکَ مَحْفُوظَةٌ وَ أَرْزَاقَکَ إِلَی الْخَلَائِقِ مِنْ لَدُنْکَ نَازِلَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ إِلَیْهِمْ وَاصِلَةٌ وَ ذُنُوبَ الْمُسْتَغْفِرِینَ مَغْفُورَةٌ وَ حَوَائِجَ خَلْقِکَ عِنْدَکَ مَقْضِیَّةٌ وَ جَوَائِزَ السَّائِلِینَ عِنْدَکَ مُوَفَّرَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ مُتَوَاتِرَةٌ وَ مَوَائِدَ الْمُسْتَطْعِمِینَ مُعَدَّةٌ وَ مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ مُتْرَعَة».
در این فراز به گونه ای خاص خدا را حمد می کنیم و رابطه خدا با بندگانش را توضیح می دهیم. به خدا عرضه می داریم: خدایا قلوب آن هایی که به مقام اخبات و انکسار رسیدند واله و شیدای تو است. خدایا راه ها باز است. خدایا دعای دعا کنندگان مستجاب است. گناه استغفار کنندگان بخشیده است. و سایر حمدهایی که در مدح خداوند متعال عرضه می داریم. البته حمد خدا در این فراز از زیارت به گونه ای دیگر است. چرا که گاهی انسان خدا را برای این که زمین و آسمان و سایر موجودات را آفریده حمد می کند.
اما گاهی هم مانند حمدی که در فراز سوم از این زیارت آمده است، حمد بر رابطه بین خدا و بندگان خاصش است که فرمود: «اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ وَالِهَةٌ وَ سُبُلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَامَ الْقَاصِدِینَ إِلَیْکَ وَاضِحَةٌ وَ أَفْئِدَةَ الْعَارِفِینَ مِنْکَ فَازِعَةٌ وَ أَصْوَاتَ الدَّاعِینَ إِلَیْکَ صَاعِدَةٌ». ما در این زیارت، خدا را بر عنایت و لطف و کرمی که نسبت به آن بندگان خاص خودش دارد حمد می کنیم. در واقع این حمد دو طرف دارد. یک طرف بندگان خدا، و طرف دیگر لطف و عنایت خدا به آن ها و حالاتی که این بندگان خدا دارند می باشد. این عطاء خدا به بندگان خاص خود و حالات آنان، ظاهر داستان کسانی است که در محیط ولایت امیرالمؤمنین وارد می شوند.
بنابراین در فراز سوم، خدا را بر إنعامی که نسبت به دوستان امیرالمومنین دارد حمد می کنیم. چرا که تمام این صفات، صفات شیعیان امیرالمؤمنین و الطاف خدا به آنان می باشد. به عنوان مثال، «إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ وَالِهَةٌ» مقام شیعیان است. یا عبارت «سُبُلَ الرَّاغِبِینَ» یعنی راه های آنان که مقام رغبت دارند، بازهم سخن از مقام محبین حضرت علی (ع) است. و سایر مقاماتی که در این فراز از زیارت ذکر شده است. در پایان این حمد ها، با این دو عبارت خدا را حمد می کنیم: «وَ مَوَائِدَ الْمُسْتَطْعِمِینَ مُعَدَّةٌ وَ مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ مُتْرَعَة».
یعنی خدایا، آن هایی که اهل طعام خواهی و طالب طعام تو اند، برای آن ها مائده های آسمانی آماده است. آن هایی که به عطش رسیدند و تشنه معارف وعلوم و حقایق هستند، آن معارف برای آنان آماده است. سرچشمه ها برای آنان می جوشد. خداوند متعال برای دوستان و محبّین امیرالمؤمنین که طالب آن مائده ها هستند، در محیط ولایت و حرم امیرالمؤمنین، آن مائده های آسمانی رابرای تشنگان این معارف، آماده نموده است. سرچشمه ها، برای آنان می جوشد. بنابراین همانگونه که در این زیارت آمده است، و این زیارت را خطاب به اهل بیت به ویژه حضرت علی(ع) می خوانیم، شیعیان امیرالمؤمنین خوستار طعام و مائده ولایت و تشنه معارف آن هستند که فرمود: «وَ مَوَائِدَ الْمُسْتَطْعِمِینَ مُعَدَّةٌ وَ مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ مُتْرَعَة»
ولایت باطن و حقیقتِ تمام نعمت ها
باطنِ تمام نعمت های ظاهری و طعام هایی که ما در اختیار داریم، حتی طعام های بهشتی، ولایت امام است. در روایتی آمده: حلال در ظاهر قرآن همین حلال هاست و در بطن قرآن ولایت ما ائمه است. بنابراین باطن همه نعمت هایی که داریم و طعام هایی که روزی ما می شود، ولایت ائمه می باشد. منظور از طعام، تمام انواع آن است. چرا که برخی از طعام ها، طعام جسم، برخی طعام فکر و برخی طعام روح می باشد. قرآن کریم می فرماید: «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ»(عبس/۲۴). ظاهر آیه این است که به همین طعامی که در اختیارش قرار می گیرد توجه داشته باشد. در ادامه می فرماید: «أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا * ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا * فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبًّا * وَ عِنَبًا وَ قَضْبًا * وَ زَیْتُونًا وَ نخَلا * وَ حَدَائقَ غُلْبًا * وَ فَاکِهَةً وَ أَبًّا»(عبس/۲۵-۳۱).
یعنی توجه کنید که ما چگونه این نعمت ها را برای شما فراهم کرده ایم. ابرها می آید، آسمان می بارد، سپس زمین می روید و همین طوری و با غفلت لقمه را به دهان نگذارید بلکه: «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ». اما در ذیل این آیه، روایتی آمده که مقصود از طعام را روشن می کند. از امام باقر ع نقل شده است که در مورد این آیه فرمودند: «عِلْمُهُ الَّذِی یَأْخُذُهُ عَمَّنْ یَأْخُذُهُ»(۲). یعنی طعام انسان، آن علمی است که به انسان می رسد. باید بنگرد که از چه کسی آن را دریافت می کند و ما به ظاهر تشنه این آب هستیم که در زیارت امین الله اقرار می کنیم: «مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ مُتْرَعَة». اما حقیقت این است که معارف بالاتری وجود دارد که قلب ما تشنه آنان است که قرآن کریم می فرماید: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(جن/۱۶).
امام باقر(ع) ذیل این آیه می فرمایند: «یَعْنِی لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَی وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِهِ علیهم السلام وَ قَبِلُوا طَاعَتَهُمْ فِی أَمْرِهِمْ وَ نَهْیِهِمْ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً یَقُولُ لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الْإِیمَان»(۳). یعنی اگر بر طریقه؛ که منظور از آن ولایت اهل بیت است؛ استقامت می کردند و از امر و نهی آن ها تخطی نمی نمودند، آن ها را با آب گوارا سیراب می کردیم. که حضرت در ادامه فرمود: آب گوارا ایمان است. آب گوارا علم مستفاد از امام است. آب گوارا علمی است که انسان از امام تعلم می کند که امام صادق(ع) در مورد این آیه فرمود: «لَأَمْدَدْنَاهُمْ عِلْماً کَیْ یَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّة»(۴)
پس ما غیر از عطش ظاهری، نسبت به ایمان و معارف حقیقی نیز عطش داریم و قلب ما تشنه این حقایق است و در زیارت امین الله اقرار می کنیم: «مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ مُتْرَعَة». به همین خاطر است در روایات ما آمده و علمای بزرگ از جمله مرحوم مجلسی ذکر کرده اند که باطن تمام نعمت های بهشتی، حقیقت ولایت است. ظاهرش حور و قصور و آب و نهرهای جاری و امثال این موارد است. اما باطنش چیزی جز حقیقت ولایت نیست. لذا تمام طعام هایی که به مومن می رسد -که طعامی نورانی و پاک است- خواه طعام ظاهری باشد یا طعام باطنی، خواه در دنیا باشد یا در آخرت، همگی تجلیات یک نعمت، یعنی ولایت است.
لذا آن مائده حقیقی که مائده ای جامع و آسمانی می باشد و از فوق سماوات در عالم ما تنزل پیداکرده، حقیقت ولایت امیرالمؤمنین است. بنابراین شاید علت نام گذاری این سوره به مائده، این است که در آن حقیقت ولایت، که مائده آسمانیست تجلی پیدا کرده است. زیرا همانگونه که بیان شد، در این سوره، هم آیه قبل از ابلاغ ولایت و هم آیه بعد از ابلاغ ولایت آمده است. لذا آن طعامی که خدا برای ما نازل کرده، آن حقیقتِ اطعامی که در این فرصت نورانی اتفاق افتاده است و آن مائده ای که از آسمان آمده است، مائده ایست که تمام نعمت های دیگر، بهشت و تمام نعمت های بهشتی نازله آن حقیقت است.
شاید تعجب کنید که چگونه می شود چیزی که بهشت نازله آن است در دنیای ما آمده باشد. اما جای تعجب نیست. چرا که این امر اتفاق افتاده است. هنگامی که امام در دنیا می آید، در حقیقت، آن چه که فوق سماوات می باشد در عالم ما آمده است. و لذاست که اولیاء خدا همچون سلمان، وارد در دنیا می شوند. با دقت در مطلب فوق دانسته می شود که در رجعت، علت این که تمام مؤمنین کامل بر می گردند، این است که پس از عصر ظهور، هنگامی که ولایت در عالم ظاهر می شود، تمام کسانی که در عوالم بالا می باشند احساس میکنند حقایقی در این عالم وجود دارد که باید بیایند و زندگی جدیدی را در این عالم آغاز کنند. پس با رجعت به این عالم می آیند و از آن حقایق استفاده می کنند و این همان حقیقت ولایت است.
برای فهم و بیان نمونه و مصداقی از این تنزّل و آمدن حقیقت ولایت در عالم دنیا، می توان به روایتی که در کتاب شریف کامل الزیارات آمده است اشاره کرد که: «عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَمَّا أَتَی الْحِیرَةَ هَلْ لَکَ فِی قَبْرِ الْحُسَیْنِ ع قُلْتُ وَ تَزُورُهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ وَ کَیْفَ لَا أَزُورُهُ وَ اللَّهُ یَزُورُهُ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یَهْبِطُ مَعَ الْمَلَائِکَةِ إِلَیْهِ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ وَ مُحَمَّدٌ أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ نَحْنُ أَفْضَلُ الْأَوْصِیَاءِ- فَقَالَ صَفْوَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَتَزُورُهُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ حَتَّی تُدْرِکَ زِیَارَةَ الرَّبِّ قَالَ نَعَم»(۵).
صفوان جَمّال می گوید در حیره بودیم. امام صادق(ع) فرمود: آیا می آیی به زیارت سید الشهداء برویم؟ صفوان می گوید به حضرت عرض کردم: شما نیز ایشان را زیارت می کنی؟ و به تعبیر من، صفوان گفت: شما امام معصوم می باشید. تمام ملائک و ملکوت عالم در خدمت و اختیار شما می باشد. مگر شما هم زیارت می روید؟ و به عبارتی دیگر، اینکه امام معصوم به زیارت برود چه معنایی می تواند داشته باشد. حضرت پرده ای از معارف را کنار زدند و فرمودند: شبهای جمعه، خداوند متعال به کربلا هبوط می کند -به هر معنایی که هبوط دارد و در اینجا مقصود است که منظور از هبوط در اینجا، هبوط جسمانی نمی باشد- شبهای جمعه در کربلا، بر محور امام حسین اتفاقی خاص به وقوع می پیوندد که تمام انبیاء و اوصیاء آنان(صلوات الله علیهم) از سماوات می آیند.
به فرموده حضرت در این روایت، ۱۲۴ هزار پیامبر و اوصیاء آنان از جمله ما اهل بیت، به کربلا می آییم. صفوان به امام عرض کرد: «فَتَزُورُهُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ حَتَّی تُدْرِکَ زِیَارَةَ الرَّبِّ قَالَ نَعَم». یعنی پس شما هم ملاقاتی با پروردگار دارید؟ امام فرمود بله. یعنی وقتی امام حسین در کربلا می باشند و آن اتفاق افتاده است، در این ظرف -که به حسب ظاهر عالم دنیا می باشد- برای ائمه، با خداوند متعال لقایی اتفاق می افتد که انبیاء و اولیاء برای حقیقتی که این جا می باشد از سماوات سرازیر می شوند. وقتی امام به عالم دنیا می آید و ولایت امام نازل می گردد، آن حقایق، آن مائده های آسمانی که بهشت نازله ای از آن و تمام نعمت های بهشتی تجلی آن است، به عالم دنیا می آید. بنابراین غدیر آن فرصتی است که این مائده آسمانی در آن تنزل پیدا کرده و در اختیار ما قرار گرفته است. و بنا بوده که ما بر سر این سفره بنشینیم.
غدیر سفره ای گسترده برای مائده بزرگ ولایت
غدیر «تَکُونُ لَنَا عِیدًا لّأِوَّلِنَا وَ ءَاخِرِنَا» می باشد. اینکه غدیر «عِیدُ اللَّهِ الْأَکْبَر»(۶) می شود به این خاطر است که مائده ولایت در آن نازل شده است. اگر نزول یک مائده آسمانی برا تمام امت حضرت عیسی(ع) مبدا عید می شود، باید نزول این مائده آسمانی؛ یعنی حقیقت ولایت؛ که تمام نعمت های بهشتی یک تجلی آن است؛ برای تمام انبیاء عید باشد. پس چنین مائده ای که حقیقتِ ولایت است، «تَکُونُ لَنَا عِیدًا لّأِوَّلِنَا وَ ءَاخِرِنَا» می شود. لذا هنگامی که غدیر کاملا محقّق می شود، خورشید ولایت که در روز غدیر طلوع کرده است، بالا می آید و به نور افشانی کامل می رسد. چرا که تحقق غدیر به تأخیر افتاده است و در زمان ظهور امام زمان ع به تحقق کامل می رسد.
امام صادق ذیل آیه «وَ الشَّمْسِ وَضُحاها»(شمس/۱) می فرماید: «الشَّمْسُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ ضُحَاهَا قِیَامُ الْقَائِم»(۷) یعنی شمس وجود مقدس امیرالمؤمنین(ع)، و ضحای شمس، یعنی هنگامی که ظهر می شود و خورشید بالا می آید، قیام حضرت مهدی است که پرتویی از امیرالمؤمنین است. بنابراین، هنگام ظهور امام زمان، تمام حجابها کنار می رود و ضحای خورشید ولایت، که قرار بود طلوع کند اما به تأخیر افتاد، محقق می شود. پس شمس امیرالمؤمنین و ضحی پرتو امیرالمؤمنین یعنی ظهور امام زمان می باشد. هنگامی که حضرت حجت ظهور می کنند، حجاب ها کنار می رود و حقیقت ولایت تجلی می کند. هنگامی که تجلی نمود، انبیاء از آسمان سرازیر می شوند و مقربین نیز می آیند و در یک کلام رجعت اتفاق می افتد. پس سفره ای که خدا در شب غدیر پهن کرد چنین سفره عظیمی بود. لذا مقدمات و موخراتی دارد.
مقدمه آن در آیه: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»(مائده/۶۷) بیان شده است. در کتاب کافی این روایت آمده است: «عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ ع فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها قَال لَمَّا نَزَلَتْ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ اجْتَمَعَ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا تَقُولُونَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنْ کَفَرْنَا بِهَذِهِ الْآیَةِ نَکْفُرُ بِسَائِرِهَا وَ إِنْ آمَنَّا فَإِنَّ هَذَا ذُلٌّ حِینَ یُسَلِّطُ عَلَیْنَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ فِیمَا یَقُولُ وَ لَکِنَّا نَتَوَلَّاهُ وَ لَا نُطِیعُ عَلِیّاً فِیمَا أَمَرَنَا قَالَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها یَعْرِفُونَ یَعْنِی وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ بِالْوَلَایَةِ».
یعنی امام صادق از پدرش و او از جدش علیهم السلام نقل میکند که راجع بقول خدای عز و جل: «نعمت خدا را می شناسند و انکار می کنند»(نحل/۸۳) فرمود: چون آیه «سرپرست شما فقط خداست و پیغمبر و کسانی که ایمان دارند، همانها که نماز گزارند و در حالت رکوع زکاة دهند»(مائده/۵۵) نازل شد، جمعی از اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در مسجد مدینه جمع شدند. بعضی از آنها ببعض دیگر گفتند: در باره این آیه چه می گویید؟ بعضی گفتند: اگر این آیه را انکار کنیم، آیات دیگر را هم انکار کردهایم، و اگر به این آیه ایمان آوریم و آن را بپذیریم این خود خواری ماست، زیرا پسر ابی طالب بر ما مسلط میشود. پس گفتند: ما یقین داریم که محمد در آنچه میگوید راستگوست، ولی ما از او پیروی می کنیم و از علی نسبت بآنچه دستورمان می دهد فرمان نمی بریم. آنگاه این آیه نازل شد: «نعمت خدا را می شناسند و باز انکار می کنند» یعنی ولایت علی بن ابی طالب را می شناسند ولی بیشترشان نسبت بولایت کافرند(۸).
عظمت مقام پیامبر و اهل بیت(ع)
خداوند متعال با نازل کردن آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»(۵۹) اطاعت از پیامبر و اولی الامر، یعنی اهل بیت(ع) را واجب کرد و در کنار اطاعت خودش قرار داد. این مقام پیامبر اکرم و اهل بیت، مقام بسیار بزرگی است. چرا که اطاعت مخصوص خداوند متعال است. هیچ کسی واجب الإطاعه نیست. فقط خداوند متعال واجب الإطاعه است. او خالق است و ما مخلوق. او اله است و ما بنده. تنها اطاعت از او واجب است. بنابراین اگر کسی در مقامی قرار بگیرد که أمر او، أمر خداوند شود و در کنار أمر خدا قرار بگیرد، این مقام بسیار عظیمی است و به عبارتی دیگر، اصلا قابل ذکر و بیان نمی باشد. لذا در قرآن از مقام واجب الإطاعه بودن به ملک عظیم تعبیر و به آن تفسیر شده است(۹).
در روایت دیگری امام باقر(ع) فرمودند: «خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ فَجَعَلَ ظُلْمَنَا ظُلْمَهُ وَ وَلَایَتَنَا وَلَایَتَهُ حَیْثُ یَقُولُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا یَعْنِی الْأَئِمَّةَ مِنَّا»(۱۰). توضیح و ترجمه این عبارت از روایت که حضرت فرمودند: «خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ» کار ساده ای نیست. اما شاید بتوان اینگونه آن را سر بسته توضیح داد که: به گونه ای عنایات خداوند در آنان ظاهر شده است که گویا با خدا یکی هستند. البته خیلی دقت شود که می گوییم گویا با خدا یکی هستند نه اینکه حقیقتا یکی هستند.
پس از آنجا که گویا با خدا یکی شده اند، آنان نیز ولی و سرپرست ما شده اند و در نتیجه اطاعت از آنان بر ما واجب شده است و خدا می فرماید: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلیِ الْأَمْرِ مِنکم». و دستور خدا، پیامبر و اهل بیت، سه أمر و دستور و به اصطلاح، در عرض أمر و دستور خدا نمی باشد. چرا که ما در عرض طاعتِ خداوند، به هیچ طاعتِ شخص دیگری ملکف نیستیم. والّا اگر در عرض طاعتِ خداوند، به طاعت شخص دیگری مکلف بودیم، موجب شرک می شود و معنا ندارد که خداوند متعال به بت پرستی دعوت کند. أصحاب سقیفه می گویند ابلیس از همه موحِّد تر بود. چون بر غیر خدا سجده نکرد. آن ها خداوند را متهم می کنند که ملائکه را به شرک دستور داد و تمام ملائکه همچون جبرئیل و میکائل مشرک شدند و تنها ابلیس موحد بود!. در حالی که خداوند متعال به هیچ وجه دستور به شرک نداده و نمی دهد.
دستور به سجده بر حضرت آدم هم به این خاطر بود که تعظیم آدم، عین سجده و عبادتِ خداست و دوگانگی در کار نیست. در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «مَنْ أَطَاعَکُمْ فَقَدْ أَطاعَ اللَّه»(۱۱). با این دستور به سجده بر آدم، بنا نبود که آدم را بپرستند. بلکه بنا بر این بود که در برابر آدم تواضع کنند و این تواضع عین اطاعت خداست. بنابراین به وضوح می توان فهمید که انسان در چه مقامی قرار میگیرد که أمر او، أمر خدا می شود و این همان مقام ملک عظیم است. این همان مقامی است که فرمود: «خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ».
نگرانی پیامبر(ص) از عدم فهم مردم و تحمل ولایت
امام باقر(ع) می فرمایند: هنگامی که آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ»(مائده/۵۵) نازل شد و نبی اکرم مأمور به ابلاغ ولایت أُولی الأمر شدند، خداوند متعال به ایشان مأموریت داد همانگونه که شما معنا و لزوم حج و صوم و زکات و صلات را برای مردم تبیین کردید، باید ولایت را نیز برای مردم تبیین و تفسیر کنید. در این هنگام پیامبر اکرم نگران إنکار، إعراض، إختلاف و درگیری مردم بودند که این آیه از سوره مائده نازل شد: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(۱۲) در این آیه معارف بسیاری نهفته است که در مقام بیان آنها نمی باشیم.
اما این نکته از آن قابل توجه است که این جمله: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» به این معنا نیست که پیامبر اکرم نگران خودشان بودند. بلکه همانگونه که در روایت اشاره شد، این نگرانی حضرت، از فهم و درک مردم نسبت به این أمر مهم بود. همانگونه که نگرانی حضرت موسی که در آیه «فَأَوْجَسَ فی نَفْسِهِ خیفَةً مُوسی»(طه/۶۷) به آن اشاره شده است، نسبت به فهم مردم در رابطه سحر جادوگران بود. پس اینکه حضرت موسی نوعی خوف در دل خود احساس کرد به خاطر ترس از جادوی ساحران نبود. بلکه بنا به فرموده مولا امیرالمؤمنین در این رابطه، ایشان از جادوی جادوگران نمی ترسید. بلکه از این می ترسیدند که مردم تفاوت سحر و معجزه را نفهمند(۱۳)
و به عبارتی آن دو را در کنار هم قرار دهند و یک نوع بپندارند. بنابراین هنگامی که نبی اکرم به بیان حقیقت ولایت مأمور شدند، نگرانی ایشان از تفاوت در فهم امر ولایت و سایر دستورات الهی بود. چرا که امر ولایت، سرِّ اعظم است. ایشان نگران این بودند که چگونه آن را بیان کنند تا مردم آن را بفهمند و انکار نکنند. چرا که این دستور، همچون دستور به نماز خواندن نیست. دستور به نماز آسان است. هرچند به فرموده قرآن نماز سخت است: «إِنَّها لَکَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ»(بقره/۴۵) اما دو رکعت نماز ابلیس، ۴ هزار سال طول کشیده است.
امر ولایت همچون دستور به نماز و حج و مانند این دستورات نیست. امام صادق(ع) می فرمایند: «إِنَ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَب»(۱۴). یعنی فهم و تحملِ حقیقت ولایت ما، سخت و دشوار است. پیامبر اکرم نیز از بابت فهم و تحمل مردم نسبت به امر ولایت نگران بودند که خداوند برای رفع این نگرانی فرمود: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» که نگران نباش. خدا تو را از مردم حفظ می کند. لذا امام رضا ع در پاسخ به نقل قول سخن عروة بن زبیر که پیامبر اکرم تا آخر عمر تقیه می کرد و در حالی که تقیه می کرد از دنیا رفت، فرمودند: این سخن درست نمی باشد. تقیه پیامبر اکرم تا زمانی بود که خداوند آیه «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» را نازل نکرده بود.
اما نزول این آیه، تمام تقیه ها را کنار گذشت(۱۵). و حقیقت را فاشِ فاش بیان کردند. به همین خاطر، پیامبر اکرم در خطبه غدیریه بسیار بی پرده و آشکار، حقایق را بیان کرده اند. این خطبه همانگونه که مشهور است، متواتر است. حتی اهل سنت هم خطبه غدیریه را به تواتر نقل کرده اند و در کتاب الغدیر، بیش از صدها سند برای آن ذکر شده است. در کتاب طبقات الانوار نیز سندهای آن بیان شده است. اما به طور معمول خطبه ای که اهل سنت نقل کرده اند، ابتر و ناقص و در آن به قسمتی از خطبه اکتفاء شده است و نهایت خطبه به یک صفحه و نیم می رسد.
در حالی که مکرر با مانند این عبارت: «خَطَبَ رَسُولُ اللَّه» نقل شده که پیامبر اکرم خطبه خوانده اند و از اینکه نقل شده که ایشان سخنرانی کرده اند روشن می شود سخنان ایشان طولانی بوده است. در خطبه غدیر، أسرار ولایت بیان شده است. لذا توصیه می شود خطبه غدیریه را مطالعه کنید. همانگونه که امام رضا(ع) فرمودند، پس از نزول آیه ابلاغ، پیامبر تقیه را کاملا کنار گذاشتند. پس پیامبر هنگام انجام این دستور الهی، با تمام وجود به بیان آن پرداخته اند.
به همین خاطر، توصیه می شود به این خطبه مراجعه کنید و ببینید پیامبر اکرم به چه شکلی به بیان مواردی همچون: مقامات امیرالمؤمنین، بیان و اشاره به دشمنان و اینکه پس از من ائمه نار چنین و چنان می کنند و سپس به بیان درکاتِ جهنم دشمنان و مخالفین امیرالمؤمنین و درجات محبین ایشان می پردازند. در ادامه، بحث به سمت ظهور کشیده و در آن چندین بار بحث ظهور به صورت مفصّل مطرح می شود. حضرت با کنار زدن پرده هایی از معارف، به بیان و تبیین مسأله ولایت و چیستی و معنای آن پرداختند.
نکته اینکه با توجه به روایتی که از امام باقر نقل شد که در آن حضرت فرمودند پیامبر اکرم همانگونه که مأمور به بیان حج، صلات، زکات و امثال آن شدند، مأمور به بیان امر ولایت شدن؛ می توان فهمید که لازمه این دستور به بیان و تبیین ولایت، بیان و بررسی کامل تمام مسایل و جوانب ولایت می باشد. چرا که مشخص و معین کردن مصداق ولی امر، که در روز غدیر حضرت علی و اولاد ایشان معرفی شدند، تنها یک مسأله از مسائل ولایت می باشد. پس علاوه بر معین کردن مصداق أولی الأمر باید جوانب دیگر مسأله ولایت، همچون: معنای اولی الأمر، تبیین چگونگی ولی أمر و واجب الاطاعه شدن یک شخص به گونه ای که اطاعت او اطاعت خدا می شود نیز مطرح شده باشد.
روشن است که تبیین کامل این دستور الهی، بیان کردن تمام جوانب آن است که به تمامی آن مطالب در روز غدیر اشاره شده است. با توجه به اهمیّت این خطبه و محتوای آن، بر ما ضروریست که کلماتی همچون این خطبه را که در بردارنده معارف سنگین و مهمی است، بارها با خضوع و ادب، مطالعه کنیم تا به مرور و تکرار آن، تدریجا درهایی از این حقایق نورانی بر ما گشوده شود. کلامی که سراسر نور و رشد است که فرمود: «کَلَامُکُمْ نُورٌ وَ أَمْرُکُمْ رُشْد»(۱۶).
دو اتفاق پس از دستور به ابلاغ ولایت
قسمت اول و اولین اتفاقی که پیرامون این دستور افتاد، بیان و تجلی حقیقت ولایت است که پبامبر اکرم با کنار زدن پرده ها، درهایی از معارف حقیقت ولایت را بر مردم گشودند و همانگونه که بیان شد، از این مائده آسمانی به برکت وجود نبی اکرم در این روز پرده برداری شد و از عوالم بالا که فوق سماوات و جنت است این حقیقت تنزل پیدا کرد و در اختیار ما قرار گرفت. در عید غدیر این سفره پهن گشت و بنا شد که همه میهمان سفره امیرالمؤمنین شده و از برکات حضرت برخوردار شوند که بهشت هم یک جلوه از جلوه های حضرت است که به واسطه باز شدن این سفره نصیب مردم می شود.
پس تا اینجا روشن شد که این سفره توسط نبی اکرم گشوده و پهن شد و ایشان با کنار زدن پرده ها و موانع، به تبیین امر بسیار دشوار و بسیار مهم ولایت پرداختند که به خاطر سنگینی و دشواری آن، نگران فهم و تحمل مردم بودند و خداوند ایشان را حفظ کرد و فرمود: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ». غدیر ظرف تبیین این حقیقت بوسیله نبی اکرم است و در آن روز این باب بر مردم گشوده شد. باطن دین هر پیامبری، ولایت امیرالمؤمنین بود و به اندازه ظرفیتش این ولایت را به همراه خود می آورد و مردم را بر سر سفره ولایت دعوت می کرد.
این مطلب در روایات متعددی بیان شده است. به همین خاطر امام باقر(ع) فرمودند: «الْقُرْآنُ نَزَلَ أَثْلَاثاً ثُلُثٌ فِینَا وَ فِی أَحِبَّائِنَا وَ ثُلُثٌ فِی أَعْدَائِنَا وَ عَدُوِّ مَنْ کَانَ قِبَلَنَا وَ ثُلُثٌ سُنَّةٌ وَ مَثَل»(۱۷). آن چه در باب مؤمنین گذشته در قرآن بیان شده، داستان دوستان و شیعیان امیرالمؤمنین است. آنچه حضرت ابراهیم، حضرت عیسی و سایر پیامبران برای أمّت خود آورده اند، بدون تردید از سر سفره امیرالمؤمنین است. آن ها بخشی از این مائده آسمانی را که حقیقت ولایت امیرالمؤمنین است، همراه خود آورده اند و به اندازه خودشان سفره پهن کردند.
اما هنگامی که نبی اکرم سفره ولایت را پهن می کنند، که این ولایت همان ولایت الله و ولایت خودشان است، به اندازه ظرف خودشان که مهیمن بر تمام انبیاء می باشند این سفره را پهن کردند. پس غدیر یعنی پرده برداری از ولایت و سرِّ الهی و تنزل و فرود آمدن آن حقیقت از فوق سماوات و نزول مائده آسمانی و برپا شدن این میهمانی الهی برای مردمی که وارد دنیا می شوند تا آنان بر سر این سفره بنشینند و از این مائده استفاده کنند. ادامه این میهمانی در برزخ و رجعت و قیامت دنبال می شود که مجال بیان آن نیست. قسمت و اتفاق دوم پس از ابلاغ ولایت، مربوط به جبهه مقابل این دستور، یعنی ابلیس و لشگریان او می باشد که با ایجاد سقیفه، باعث به تأخیر افتادن تجلی کامل غدیر تا ظهور امام زمان شدند. در پایان مطلب به این قسمت اشاره می شود.
نبأ عظیم ولایت، کلید فهم تمام معارف
بنابراین قسمت نخست دستور ولایت، ابلاغ و بیان حقیقت آن بود. چرا که ابلاغ ولایت، تنها بیان یک لفظ نبود بلکه بیان حقیقت ولایت بود و به سبب این بیان حقیقت و تجلی اعظم در عالم واقع و برپا شد. همانگونه که هنگام مبعوث شدن رسول الله، تجلی اعظم در عالم اتفاق افتاد. در دعای شب ۲۷ رجب آمده است: «بِالتَّجَلِّی الْأَعْظَمِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ مِنَ الشَّهْرِ الْمُعَظَّم»(۱۸). آن تجلی اعظم در عالم واقع شده است و آن حقیقت از پرده بیرون آمده است. در غدیر هم از نبا عظیم پرده برداشته شده است.
در مورد تفسیرِ «نَبأ» که قرآن کریم می فرماید: «عَمَّ یَتَسَاءَلُون * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» مواردی از جمله معاد و توحید ذکر شده که همگی درست است. اما به صورت مکرر در روایات آمده است که نبأ عظیم، امیرالمؤمنین(ع) است(۱۹). یعنی کلید فهم تمام حقایق، حضرت امیرالمؤمنین است. پس اگر کسی از این حقیقت بی خبر بود از تمام اخبار غیبی دیگر بی خبر است. چرا که این خبر، نبأ عظیم و کلید تمام اخبار است. در آیات ابتدایی سوره نبأ معارف متعددی وجود دارد که مجال بیان تفصیلی آن نمی باشد. اما لازم است به برخی از آن نکات اشاره شود.
خداوند متعال می فرماید: «عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ * الَّذِی هُمْ فِیهِ مخُتَلِفُونَ * کَلاَّ سَیَعْلَمُون * ثُمَّ کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ * أَ لَمْ نَجعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا * وَ الجِبَالَ أَوْتَادًا * وَ خَلَقْنَاکُم أَزْوَاجًا * وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُم سُبَاتًا * وَ جَعَلْنَا الَّیْلَ لِبَاسًا * وَ بَنَیْنَا فَوْقَکُمْ سَبْعًا شِدَادًا * وَ جَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا * وَ أَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثجَّاجًا * لِّنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَبَاتًا * وَ جَنَّاتٍ أَلْفَافًا * إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کاَنَ مِیقَاتًا * یَوْمَ یُنفَخُ فیِ الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا»(نبأ/۱-۱۸). در ابتدای این سوره، سخن از نبأ عظیم است. سپس از برخی نعمت های دیگر سخن به میان می آید و پس از بیان نعمت های الهی، بحث معاد مطرح می شود. به عبارتی دیگر، سخن از خلقت تا معاد ادامه دارد و پس از آن به بیان چگونگی داستان معاد می پردازد. تمام این مطالب، که از خلقت تا معاد بود، ذیل و تحت نبأ عظیم آمده است.
کلید فهم این سوره نبا عظیم است و نبأ عظیم وجود مقدس امیرالمؤمنین است. اگر این سرِّ نبأ عظیم برای کسی روشن نشد، «أَ لَمْ نَجعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا» را نمی فهمد. کدامیک از کفّار، با وجود این مقدار زیاد از دانش های ظاهری، به این معرفت و دانش دست می یابند که خداوند متعال زمین را برای ما مهد قرار داده است. این حقایق توحیدی برای چه کسی رمز گشایی می شود. انسانی که توحید محور است، هرگاه که بر زمین قدم می گذارد، احساس میکند و متوجه می شود که بر روی گهواره الهی راه می رود. و این درجه از معرفت و علم، مختص کسانی است که همراه با ولایت می باشند.
اگر کسی به معیّت و همراهی با امام رسید، اگر کسی این نور در قلبش تجلی کرد و با نور امام به عالم نگاه کرد، همیشه با نور امام راه می رود و همچون مرحوم علامه طباطبایی می شود که یکی از شاگردان ایشان نقل می کند: مرحوم علّامه طباطبایی، شبهای جمعه در منزل مرحوم انصاری شیرازی درس خصوص داشتند. منزل مرحوم انصاری شیرازی در کوچه های یخچال قاضی قرار داشته است که در حال حاضر هم تاریک اند. حدود ۵۰ سال پیش بود که مرحوم علامه، شبهای جمعه برای برگزاری این درس خصوصی، از آن کوچه های تاریک به منزل آقای انصاری شیرازی می آمدند. ایشان می گوید: ما از بابت تاریکی نگران شدیم و گفتیم شما نیایید. ما به منزل شما می آییم. چرا که در این کوچه های تاریک، خوف آسیب رسیدن به شما وجود دارد.
مرحوم علامه در پاسخ فرمودند: مگر ما در طول روز با نور خورشید راه می رویم. و به عبارتی دیگر، یک نور دیگری ما را هدایت می کند که همان نور امام است. بله اینچنین است که باید با نور امام راه برویم. در روایتی از امام باقر(ع) آمده است: «لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ وَ هُمْ وَ اللَّهِ یُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِین»(۲۰). اگر نور امام در قلب کسی تجلی کرد، از خورشید روشن تر است. به همین خاطر است که مؤمن در پنج نور قرار دارد که حضرت علی(ع) می فرماید: «الْمُؤْمِنُ یَتَقَلَّبُ فِی خَمْسَةٍ مِنَ النُّورِ مَدْخَلُهُ نُورٌ وَ مَخْرَجُهُ نُورٌ وَ عِلْمُهُ نُورٌ وَ کَلَامُهُ نُورٌ وَ مَنْظَرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی النُّورِ»(۲۱). این نور که مؤمن در آن است، همان نور امام است.
لذا امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که ظهور واقع می شود «أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ اسْتَغْنَی الْعِبَادُ مِنْ ضَوْءِ الشَّمْس»(۲۲) یعنی زمین با نور امام روشن می شود و مردم از نور خورشید بی نیاز می شوند. و در واقع زمین همچون بهشت می شود که سراسر نور است. اما نوری که از ماه و خورشید نیست بلکه نور امام است. قرآن کریم می فرماید: «لا یَرَوْنَ فیها شَمْساً وَ لا زَمْهَریراً»(انسان/۱۳) یعنی اهل بهشت نه آفتاب را در آنجا میبینند و نه سرما را.
خلاصه اینکه، اتفاقی که در غدیر افتاد این بود: این خورشید ولایت تجلی کرد. پیامبر(ص) پرده را کنار زدند و در عالم اتفاق عظیمی افتاد و این خورشید طلوع کرد. اگر کسی به این خورشید رسید، برای او از این نبأ عظیم پرده برداری شده است. بنابراین اگر کسی به امام رسید می تواند خدا را در عالم ببیند. اما اگر کسی همراه امام نبود و با نور امام به عالم نگاه نکرد، تمام عالم برای او حجاب می شود و در همیشه در شک و تردید است. در مقابل، کسی که نور امام همراه اوست و او همراه با امام است، هر چه می بیند آیات خداست. یقین رزق آن کسانی است که با امامشان راه می روند.
اگر از نبأ عظیم امیرالمؤمنین پرده برداشته نمی شد، هیچ خبری از توحید در عالم نبود. تمام اخبار توحیدی فرع بر امیرالمومنین می باشد. در نتیجه انسان به اندازه ای که با این خبر و این سرّ عظیم آشنا می شود، اسرار توحید را در عالم می فهمد. و الّا شخص بی خبر می آید و بی خبر می رود. اینکه می گویند: ای بی خبر بکوش تا صاحب خبر شوی، یعنی خودت را به امیرالمؤمنین برسان. اگر کسی به حضرت رسید، تمام عالم برای او آیات الله می شود. به هرکجا که بنگرد توحید است.
و الّا اگر این نور نبود، انسان در ظلمات قرار می گیرد و تمام اشیاء حجاب می شود. اشیائی که آیات الله هستند حجاب می شوند و شخص به گونه ای می شود که زمین می بیند ججاب می بیند. خورشید می بیند ججاب می بیند. هنگامی که در عالم اسباب و مسببات قرار بگیرد، نه اهل توکل، نه اهل یقین و نه اهل رزق می شود. و در یک کلام به هیچ جایگاهی نمی رسد. اگر کسی آن نبا عظیمی را که تمام اخبار دیگر با آن معنی دار می شوند نفهمید، حتی یک خبر از قرآن را نمی فهمد. با توجه به سخن حضرت باقر(ع) به دو تن از علمای بزرگ اهل سنت: «شَرِّقَا وَ غَرِّبَا فَلَا تَجِدَانِ عِلْماً صَحِیحاً إِلَّا شَیْئاً خَرَجَ مِنْ عِنْدِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ»(۲۳) روشن می شود که آنهایی که از امام جدا هستند، حتی یک حرف از قرآن را هم نفهمیده اند. زیرا تمام قرآن با امام فهمیده می شود. انسان اگر به امام نرسید، از قرآن مهجور است.
قرآن کریم می فرماید: «بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْم»(عنکبوت/۴۹) یعنی قرآن نشانه هایی روشن در دل های کسانیست که به آنها علم داده شده است که امام صادق فرمودند: منظور از «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْم» اهل بیت(ع) می باشند(۲۴). بنابراین قرآن در قلب امام است و فهم آیات، اخبار و اسراری که در قرآن می باشد، به اندازه ای است که انسان به امام می رسد و به اندازه ای که به امام می رسد، سر سفره قرآن می نشیند و سفره قرآن برای او، که این سفره به فرموده پیامبر اکرم(ص): «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ مَأْدُبَةُ اللَّه»(۲۵) این قرآن سفره الهیست، برای او گشوده می شود و از مائده آسمانی استفاده می کند. والّا از قرآن و اخبار آن محروم می گردد.
امام نبأ عظیم است. آن اتفاقی که در غدیر افتاده همین است که این سفره باز و از این نبأ عظیم پرده برداری شده است. بنا بوده است که مردم از این نبأ با خبر شوند. چرا که اسرار عالم بر ملا شد. لذا پس از ابلاغ نبأ عظیم، این آیه نازل شد: «الْیَوْمَ یَئِسَ مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً»(مائده/۳). دقت کنید که مقصود از «الَّذینَ کَفَرُوا» کفار معمولی نمی باشند. چرا که آنان به اصطلاح عامیانه، سر در آخور خود دارند. بلکه منظور از کفار در این آیه، دشمنان نشان دار می باشد. کسانی که می فهمند در عالم چه اتفاقی می افتد. روایتی که در سطرهای بعدی می آید، ناظر به همین دشمنان است.
مقابله دستگاه ابلیس با ولایت، دومین اتفاق پس از ابلاغ دستور ولایت
در روضه کافی و در تفسیر علی بن ابراهیم ذیل آیه شریفه «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلیسُ ظَنَّه»(سبأ/۲۰) با سند صحیح و با اندکی تفاوت، پیرامون دشمنان نشان دار ولایت که به آن اشاره شد، روایتی آمده است. در روضه کافی آمده است: هنگامی که غدیر برپا شد و پیامبر اکرم امیرالمؤمنین را معرفی کردند، ابلیس ناله ای زد که از ابتدا تا آن زمان چنین ناله هراس انگیری نزده بود. تمام فرماندهان ابلیس به سمت او سرازیر شدند و گفتند چه اتفاقی افتاده است؟ گفت پیامبر(ص) کاری کرد که اگر محقق شود هیچ کسی معصیت نمی کند(۲۶). در نقل علی ابراهیم هست که این شیاطین خاک بر سر خود می ریختند که واویلا شد. تمام تلاش های ما به هدر رفت.
ابلیس به آن ها گفت: نگران نباشید. بعضی از مردم به من قول داده اند و از عهد خود نمی گذرند(۲۷). در ادامه روایتی که در کتاب کافی نقل شده، آمده است هنگام برگزاری سقیفه، ابلیس لشگریانش را صدا زد و در حضور آنان تاج پادشاهی بر سر گذاشت و گفت بروید خوشحال باشید و عیاشی کنید. بنابراین اتفاقی که در غدیر افتاده، چنین حادثه عظیمی است و همانگونه که اشاره شد، هنگامی که پیامبر(ص) امر ولایت را ابلاغ کردند و این سرّ از پرده برون افتاد، دو اتفاق افتاد: اتفاق اول اکمال دین بود که فرمود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُم». در این آیه توضیح می دهد که خدا چه چیزی را به شما عطاء کرده است.
اتفاق دوم نیز در جبهه مقابل یعنی دستگاه ابلیس افتاد که در این مورد هم در آیات قرآن توضیحاتی بیان شده است. یکی از این آیات، آیه «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلیسُ ظَنَّه»(سبأ/۲۰) است که مختصراً توضیح آن گذشت. آیه ای دیگر«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»(ابراهیم/۲۸) می باشد که این آیه هم توضیح و تبیین طرف مقابل غدیر می باشد که در طرف آنان چه اتفاقی افتاده است.
یکی دیگر از این آیات، آیه نخست سوره لیل است که می فرماید: «وَ الَّیْلِ إِذَا یَغْشی» که پس از غدیر، شب فراگیر شد و مانع از تجلی کامل آن شد. و آیاتی دیگر که توضیح اتفاقات پس از غدیر در جبهه دشمن است. در غدیر خورشید تجلی کرد که فرمود: «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا» قرار بود که در ظهر، روز کاملا پدیدار و ضُحَی و بالا آمدن پرتو خورشید محقق شود تا همه با نور امام زندگی کنند و هنگامی که با نور امام زندگی کردند، به یقین برسند و تمام عالم آیات الله بشود و نه تنها عالم مُلک، بلکه مَلکوت را ببینند و ملکوت هم برای آنان آیات الله گردد. قرار بود این اتفاق محقق شود.
اما این تجلی کامل به تأخیر افتاد و پس از این مرحله و اتفاق اول، اتفاق دوم در جبهه مقابل و سقیفه بود که مانع آن گشت. بیان و توضیح اتفاقات پس از سقیفه و اینکه سیر تاریخی رقم زده شده توسط حضرت علی(ع) در جهت قرار گرفتن تاریخ در مسیر ظهور به چه شکلی محقق شد و سپس اتفاقاتی نزدیک ظهور در جلسه بعد بیان می شود ان شاءالله. السلام علیک یا امیرالمومنین علیه السلام.
پی نوشت ها:
(۱) مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج۲، ص: ۷۳۸
(۲) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۵۰
(۳) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۲۲۰
(۴) بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۲۴، ص: ۲۹
(۵) کامل الزیارات، النص، ص: ۱۱۳
(۶) إقبال الأعمال (ط - القدیمة)، ج۱، ص: ۴۷۶
(۷) تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص: ۷۷۷
(۸) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۴۲۷
(۹) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۱۸۶
(۱۰) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۱۴۶
(۱۱) من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص: ۶۱۷
(۱۲) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۲۸۹
(۱۳) نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۵۱ و بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۲۹، ص: ۵۶۲
(۱۴) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم، ج۱، ص: ۲۶
(۱۵) عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج۲، ص: ۱۳۰
(۱۶) من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص: ۶۱۶
(۱۷) بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۸۹، ص: ۱۱۵
(۱۸) البلد الأمین و الدرع الحصین، النص، ص: ۱۸۳
(۱۹) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۲۰۷
(۲۰) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۱۹۴
(۲۱) الخصال، ج۱، ص: ۲۷۷
(۲۲) بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۵۲، ص: ۳۳۰
(۲۳) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۳۹۹
(۲۴) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۲۱۴
(۲۵) وسائل الشیعة، ج۶، ص: ۱۶۸ نقلا عن مجمع البیان
(۲۶) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۸، ص: ۳۴۴
(۲۷) تفسیر القمی، ج۲، ص: ۲۰۱
نظر شما