پیوند «انسان کامل» با حقیقت قرآن

به گزارش خبرنگار مهر، محسن مهریزی، پژوهشگر مؤسسه مطالعات راهبردی اسلام معاصر در یادداشت پیش رو به تبیین پیوند انسان کامل با حقیقت قرآن کریم از دیدگاه روایات و اندیشمندان مختلف می پردازد؛

با تحقیق در منابع دینی و عرفانی می‌­­توان دریافت که بین انسان کامل و قرآن کریم رابطه و نسبت تنگاتنگ و نزدیکی برقرار است. بر این اساس قرآن کریم از عترت هرگز جدا نخواهد شد و قرآن صورت کتیبه انسان کامل است و اگر کسی بخواهد اوصاف انسان کامل را بشناسد باید در قرآن کریم تدبّر و تعمّق نماید.

پیامبر اکرم(ص) در باب رابطه قرآن کریم و انسان کامل می‌­فرماید: «خدای سبحان به من خبر داد که قرآن و عترت هرگز از همدیگر جدا نمی‌شوند.»

سپس حضرت برای تفهیم  و بیان هماهنگی تکوینی بین انسان کامل و قرآن کریم، دو انگشت سبابه خود را کنار هم قرار دادند و فرمودند: «قرآن و عترت همانند این دو انگشت من هستند که با هم مساویند؛ نه همانند انگشت سبابه و انگشت وسط که یکی بر دیگری برتری و فضیلت داشته باشد.»

قرآن همان صورت مکتوب انسان کامل است. چنان­که اگر بنا بود کمالات و اوصاف وجودی انسان کامل به نگارش درآید کتابی همانند قرآن نوشته می‌­شد. از این روست که درباره اوصاف پیامبر اکرم (ص)آمده است:  «کان خُلقُه القرآن» که نشان از نهایت هماهنگی وجود مبارک ایشان با قرآن دارد.

 به بیانی دیگر در مقام اثبات هماهنگی و تطابق وجودی قرآن و انسان کامل، می‌­توان به آیه «لَوْ أَنزَلنا هذَا القرآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیتَهَ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً» و بیان نورانی از امام علی(ع) که می­‌فرماید: «لو أحبّنی جبلٌ لتَهافَت» استناد کرد. در این آیه شریفه، اثر نازل شدن حقیقت قرآن بر کوه، فروریختن و انهدام آن معرفی شده است. همان­طور که بر اساس فرموده حضرت علی(ع)، اگر کوه به معنای واقعی حضرت را دوست بدارد درهم فرو می­ریزد. بروز این اثر مشترک، نشان از نهایت سنخیت باطن قرآن با حقیقت انسان کامل دارد. قرآن کریم از جانب حقّ سبحانه با هزار حجاب به سوی مردم نازل شده است و اگر به فرض، تنها حرف باء «بسم الله» آن با همان عظمتی که در لوح محفوظ دارد بر عرش نازل می­‌شد، از پرتو حقیقت وجودی آن، عرش ذوب می­‌گردید و مضمحل می­‌شد؛ چه رسد به آسمان دنیا.

مرحوم امام خمینی در تلاش برای پرده برداشتن از حقیقت و ملکوت قرآن کریم و انسان کامل در بیانی مشابه آورده است: «کتاب تکوینی الهی و قرآن ناطق ربانی – انسان کامل-  نیز با هفتاد هزار حجاب‏ از جهان غیب و خزینه پنهان الهی نازل شده است تا کتاب تدوینی الهی را حمل کند و نفس‏های واژگونه زندانی در طبیعت و جهنم ‏های آن را نجات دهد و غریبان این وحشت آباد را به وطن‏شان راهنمایی کند. در غیر این صورت، اگر این کتاب مقدس و نوشته پاک سبحانی به اشاره‏ای از اشاره‏ ها و جلوه‏ای از جلوه‏ هایش تجلی می‏کرد و گوش ه‏ای از حجاب‏ های نورانی خود را از آسمان و زمین برمی داشت، ارکان آن را می سوزاند، و اگر بر فرشتگان مقرب جلوه می کرد، وجود آنان را درهم می کوبید.»

حضرت علی(ع) همچنین در بیان رابطه قرآن و انسان کامل که ائمه مصداق بارز آن هستند می­ فرماید: «فیهم کرایم القرآن، و هم کنوز الرَّحمن». در این فرمایش نورانی، وجود ائمه  را بهره ­مند از کرامت­ ها و ویژگی­ های قرآن می­ داند و آنها را مزین به صفات و اسماء الهی برمی­ شمرد. امام خمینی  انسان کامل را قرآن تامّ و تمام و آیت عظمای الهی می­ داند و فرموده است:

« در حَمَله‏­ی قرآن کسی است که باطن ذاتش تمام حقیقت‏ کلام جامع الهی است و خود، قرآن جامع و فرقان قاطع است، مثل علی بن ابی طالب(ع)، و معصومین از ولد طاهرینش که سراپا تحقق به آیات طیبات الهیه هستند، و آنها آیات اللّه عظمی و قرآن تامّ و تمام هستند.»

علماء و عرفا دیگر نیز با الهام از معانی بلند وحیانی، تعابیر مختلفی در تبیین نسبت و رابطه­ انسان کامل با قرآن کریم به­ کار برده­ اند. حکیم بزرگ صدرالمتألهین شیرازی قرآن را دربردارنده­ و بیانگر ویژگی­های انسان کامل می­داند. او در این باره آورده است: «بدون تردید، نسخه قرآن کریم شارح کمالات انسانی است و مقامات این خلیفه ربّانی را که در حقیقت جمعی محمّدی ظاهر گردیده، بیان می ­کند.»

مرحوم امام در فرازهای مختلفی انسان را  موجودی می ­داند که دارای تمام مراتب وجود است و در کلّ، اجزاء و بخش­های وجودی او شبیه قرآن بوده که از سوره­ها و آیات تشکیل شده است.

ایشان در همین رابطه می ­فرماید:«اگر انسان را کتابی واحد فرض کردیم، باطن و روح و عقل و نفس و خیال و طبعش ابواب و سوره ‏های آن و مراتب هر یک از آن‏ها آیات و کلمات الهیه خواهند بود؛ ولی اگر او را کتاب‏های گوناگون بدانیم، هر یک از آن‏ها (باطن، روح، عقل، نفس، خیال و طبع) کتاب مستقلی است که باب‏ها و فصل‏هایی دارد. و اگر هر دو اعتبار را با هم لحاظ کنیم، کتابی است دارای جلدها و قرآنی دارای سوره‏ ها و آیات. بنابراین، انسان کامل به وجود تفریقی و به اعتبار تکثر «فرقان» است چنانچه روایت شده که علی(ع)، فرقان یعنی جداکننده حق از باطل است‏ و به اعتبار وجود جمعی «قرآن‏».»

ایشان در بخش دیگری از تشریح کیفیت شباهت و هماهنگی قرآن با انسان کامل معتقد است، همان­گونه که بر اساس روایات، قرآن از عالَم بالا و از غیب هستی، منازل مختلفی را طی کرده است و به مرتبه­ای که ما در این عالَم هستیم نازل شده و به صورت مکتوب در آمده است، وجود مقدّس پیامبر و حضرات معصومین نیز از عالم بالا و وجود مطلق مراحل و منازلی را طی نموده و به سمت عالَم پایین تنزّل پیدا کرده ­اند و به عالم طبیعت رسیده ­اند. می­توان گفت که حقیقت قرآن کریم و انسان کامل در حضرت غیب یکی است و در عالم کثرت به حسب صورت از یکدیگر جدا هستند. وجود مقدّس حضرات معصومین از جمله کتاب ­های آسمانی­ اند و حاملان قرآن تدوینی محسوب می ­شوند.

به همین دلیل، به جز ایشان که مورد رضایت و پسند خداوندند، هیچ کس دیگری توان حمل ظاهر و باطن قرآن راندارد. و تنها ائمه شارح و مبین واقعی قرآن هستند: «شارح‏ و مبین‏ آن (قرآن)، ذوات مطهّره­‏ معصومین از رسول خدا تا حجّت عصر، که مفاتیح وجود و مخازن کبریا و معادن حکمت و وحی و اصول معارف و عوارف و صاحبان مقام جمع و تفصیلند، (می­باشند).»

در کتاب شریف کافی از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: «ما یستطیع احد أن یدعی انّ عنده جمیع القرآن کلّه، ظاهره وباطنه، غیر الاوصیاء» «کسی جز جانشینان پیغمبر نمی‏تواند ادعا کند که تمام قرآن و ظاهر و باطن آن در نزد اوست»

در روایت دیگری از امام باقر(ع) به نقل از جابر آمده است: «ما ادعی احد من الناس أنّه جمع القرآن کلّه کما انزل الّا کذّاب وما جمعه وحفظه کما انزله الله تعالی الّا علی بن ابی‏طالب@ والائمةA من بعده‏» «به جز انسان دروغگو کسی نمی‏تواند ادعا کند که تمام قرآن را همان گونه که نازل شده جمع کرده است. جز علی بن ابیطالب? و امامان= پس از او، کسی قرآن را آن طور که خداوند نازل کرده گرد نیاورده و حفظ نکرده است»

بنا بر این فرمایش نورانی توانایی بر جمع کامل قرآن و همان­گونه که خداوند نازل نموده است تنها در اختیار انسان کامل که ائمه= مصداق اتمّ آن هستند قرار دارد، که حکایت از ارتباط نزدیک انسان کامل با حقیقت قرآن کریم دارد. از این رو تنها انسان کامل است که مفسّر و مبین حقیقت قرآن محسوب می­شود. تنها قلب انسان کامل است که محلّ ظهور و نزول حقایق بلند وحیانی است و اگر انسان کامل وجود نداشت حقیقت احکام و معارف الهی مکتوم می­ماند و عمق دریای معارف دست نیافتنی باقی می­ماند.

«استفاده‏ای‏ که پیغمبر اکرمa می‏کرده است از قرآن، غیر استفاده‏ای است که دیگران می‏کردند. «انّما یعرف القرآن من خُوطِبَ به» دیگران نمی‏دانند، ماها یک ذرّه‏ای، یک چیزی، یک خیالاتی پیش خودمان داریم، آن که قرآن برش نازل شده می داند چیست، چه جور نازل شده، کیفیت نزول چیست، چه مقصد در این نزول است و محتوا چیست و غایت این کار چیست، او میداند. آنهایی هم که به تعلیم او تربیت شده‏ اند، آنها هم برای خاطر تربیت او می دانند.»

حضرت علی(ع)در کلامی گهربار می­ فرماید:  «ذلک القرآن، فاستنطقوه؛ و لن ینطق ولکن اُخبرکم عنه» «آن قرآن است؛ پس آن را به سخن آورید؛ امّا سخن نخواهد گفت، اما من از آن به شما خبر می­دهم و شما را از عمق پیام آن آگاه می­کنم.»

فهم کامل قرآن و دریافت حقایق نورانی آن تنها با تمسّک به حبل ولایت میسّر است و دیگر افراد از راه­یابی به عمق معارف ناب کتاب الله محرومند. در کتاب شریف کافی نیز، از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «وعندنا والله علم الکتاب کلّه‏» «به خدا سوگند، دانش تمام کتاب تنها در نزد ماست».

و نیز فرمود:«نَحنُ نَعلَمُ تَأویلَه» «ما تأویل قرآن را می­دانیم» که این دو بیان نورانی ناظر به آیه شریفه: «وَ مَا یعلمُ تَأویلَهُ الّا اللهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی العِلمِ»«تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم نمی­دانند.» می ­باشد که دلالت می­ کند توانایی فهم و تأویل بطون قرآن کریم منحصر در ائمه است. به فرموده امام خمینی: «قرآن در حدّ ما نیست؛ در حدّ بشر نیست... سرّی است بین حقّ و ولی الله اعظم که رسول خدا است.»

هم سرّ بودن قرآن کریم و هم منحصر بودن آن بین خداوند و انسان کامل دلیل بر عجز سایر انسان­ها از فهم بطون قرآن و درک حقیقت آن است. و این به دلیل سنخیت تامّی است که بین قرآن کریم و انسان کامل وجود دارد و با اراده خداوند هم قرآن و هم انسان کامل جلوه تامّ حقّ تعالی هستند.

«همان طور که خود رسول اکرمa و حضرت صادق- سلام اللَّه علیه- [و] ولی اللَّه اعظم‏ جلوه تام حق تعالی هستند، قرآن هم همان طور است. قرآن هم جلوه تام خدای تعالی است؛ یعنی، با همه اسماء و صفات، تجلی کرده است و ولی اللَّه اعظم و رسول اکرم(ص) را با آن اشراقهایی که ما ازش اطلّاع نداریم و با همه اسما و صفات، محقّق‏ کرده است. و همین طور ولی اللَّه اکرم حضرت صادق(ع) و سایر ائمه= را، لکن معرّف ایشان خود کتاب الهی است؛ یعنی، هر کس هر چند در این کتاب مقدّس دقّت کند و توجّه داشته باشد، بیشتر مطّلع می‏شود که آورنده او کیست و چه جور آدمی است.»

به همین دلیل است که قرآن کریم و عترت طاهره از لحاظ وجودی همسنگ هستند و از آن­ها به ثقلین تعبیر شده است و تا روز قیامت از هم جدایی نخواهند پذیرفت. قرآن کریم و انسان کامل مفسّر و مبین حقیقت همدیگرند و تنها قلب انسان کامل است که ظرفیت پذیرش حقیقت قرآن را دارد و زمینه ظهور حقایق وحیانی را فراهم می­سازد. انسان کامل با تحمّل این حقایق نورانی، تنها راه اتّصال به عالم معنا بوده و ولایت او حبل ممدودی برای باریابی به ملکوت قرآن کریم است.