سید جواد طباطبایی به دنبال تأسیس نظریه ای مدرن برای فهم ایران است

به گزارش خبرنگار مهر، داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران در نشست هم اندیشی و نقد و بررسی کتاب خواجه نظام الملک طوسی و تداوم فرهنگی ایران، نگاهی انتقادی به روایت سیدجواد طباطبائی؛  که به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد، در ابتدا با اشاره به اینکه باید فرهنگ نقد و گفتگو را در ایران پدید بیاوریم گفت: باید نقدپذیری، نقد گفتن و ادب نقد را پدید بیاوریم و این هم به صورت تدریجی است و تمرین می خواهد. متاسفانه ما در این زمینه بسیار ضعیف هستیم.

رحمانیان گفت: من شاگرد دکتر طباطبایی بودم اما به ایشان نقد دارم. در آن زمان که من شاگرد ایشان بودم تنها کتاب ایشان که منتشر شده بود، درآمد فلسفی از اندیشه سیاسی در ایران بود. من از سالهای بسیار طولانی با پروژه دکتر طباطبایی درگیر بودم و هیچ وقت این درگیری قطع نشده است.

استاد تاریخ دانشگاه تهران افزود: دکتر طباطبایی در زمان نوشتن این نسخه ۵۱ سال داشته است و همانطور که می دانید متن ها زندگی دارند و این متن هم برای خودش زندگی و تاریخ جداگانه از مولف دارد و دکترطباطبایی جزو متفکران صاحب پروژه و برنامه ما است. ما دو گونه متفکر داریم؛ افرادی که دستگاه فکری ندارند، مانند ژیژک. اما افرادی که دستگاه فکری دارند، مانند گادامر. آقای طباطبایی در رابطه با پروژه اش آثار متفاوتی نوشته است و نقد از او فقط با نقد یک اثر ممکن نیست، اگر بخواهیم این کتاب را نقد بکنیم باید این کتاب را در رابطه با آثار دیگر ایشان نقادی کنیم چرا که اینها به صورت زنجیره ای به هم پیوسته اند.

وی گفت: مسئله طباطبایی، مسئله ایران است این چیزی است که او را از خیلی ها متفاوت می کند. تمام هدف تاملات او به تعبیر خود ایشان تامل فیلسوفانه درباره مسئله ای به نام ایران است و برای این تامل دنبال تجهیزات نظری، روشی و مفهومی است. اگر تمام آثار ایشان را ببینید می بینید که در ارتباط با پروژه اش می خواهد ابزار بسازد. او متفکری است که هدفش تاسیس نظریه ای مدرن برای فهم ایران، آن هم به شکل تاریخی است. نه ایران معاصر بلکه ایران در کل تاریخش. تمام اثرات دکتر طباطبایی حکایت از یک نوع خلاء، بن بست و کمبود ... دارد. بارها در همین کتاب به وضعیت سست تاریخ نگاری و فلسفه در ایران اشاره می کند و خودش اقرار می کند که من در حد توان خودم دارم تلاش می کنم که نظریه ای را مطرح بکنم، اما بارها اشاره می کند که وضعیت علوم انسانی به گونه ای است که به من اجازه بیشتر نمی دهد.

رحمانیان افزود: بنابراین دکتر طباطبایی به وضعیت علوم انسانی در ایران یک نگاه آسیب شناسانه دارد که بسیار مهم است. در کتاب خواجه نظام الملک دغدغه ایشان این است که مفهوم هایی بسازد که منجر به ایجاد چارچوب نظری برای تدوین یک نظریه عمومی و فراگیر برای تاریخ بشود. تاثیرپذیری او از ذهنیت شرق شناسانه در برخی جاها مشهود است اما وابستگی نیست و اسارت در چارچوب زهنیت های شرق شناسانه در او نمی بینیم. طباطبائی اسیر آن قالب ها و دوگانگی سازی ها نیست.

استاد تاریخ دانشگاه تهران ادامه داد: من مفهومی در نقد کاتوزیان مطرح کردم که به نظرم مهم بود، شرق شناسان بومی و شرق شناسان وطنی اصطلاحاتی است که من برای برخی از اندیشمندان ایران به کار می برم. معتقدم که برخی نظریه پردازنماها داریم که اسیر ذهنیت شرق شناختی اند یعنی دوگانه شرق و غرب را به مثابه جوهر، به مثابه هستی و یک کل نگاه می کنند و می پذیرند. یعنی درکشان از شرق و غرب یک درک آنتولوژیک است. یکی از این شرق شناسان بومی ما کاتوزیان است. تاریخ ایران در روایت کاتوزیان یک کل یک تکه است و هیچ تفاوت هایی بین دوره های مختلف دیده نمی شود در صورتی که طباطبایی این گونه نیست. طباطبایی کوشش می کند در درون ایران بیاندیشد. طباطبائی مفهوم استمرار ایران که شرق شناسان به وجود آوردند را وام می گیرد، منتها به صورت نقادانه از آن استفاده می کند.

وی یادآور شد: یکی از مفاهیم دکتر طباطبایی تداوم در ایران است. دکتر طباطبایی به درستی می گوید که شرق شناسان از آنجایی که حوزه مطالعات شان از زبان و ادبیات شکل گرفته است استمرار تاریخ را هم براساس استمرار زبان و ادبیات فارسی روایت می کنند، بعد از آن به کُربن می رسد. استمرار و پیوستگی به روایت کربن در حوزه اندیشه فلسفی است نه زبان و ادب فارسی. به سخن دیگر کربن مطالعه شرق شناسان را تکمیل می کند. دکتر طباطبایی نمی گوید که اینها را من نفی می کنم و این را یکی از کشف های خود می داند و معتقد است که استمرار ایران دربُعد اندیشه سیاسی ایرانشهری مغفول مانده است و من این را از ایشان می پذیرم. این پیام محوری این کتاب و کتابهای دیگر طباطبایی است. اما این سخن به اینجا ختم نمی شود طباطبایی می گوید اگر بخواهیم در راه تدوین نظریه ای برای فهم منطق و تحولات ایران گام برداریم شرطش این است که متون ادب فارسی را در حوزه تتبعات ادبی ببریم و کوشش کنیم جوهر اندیشه آنها را به ویژه در بُعد اندیشه سیاسی دریابیم. ایشان می گوید تداوم و استمرار هست اما تداوم در زوال است که یک چیز پارادوکسیکال است. اما اگر در درون پارادایم طباطبایی او را نقد کنیم این تناقض، تناقض بامعنایی است. چون توضیح می دهد و اتفاقا سیاست نامه خواجه را نخستین متنی می داند و بلکه اساسی ترین متنی می داند که این مفهوم تدوام در زوال را  نشان می دهد.

رحمانیان تصریح کرد: تاریخ در کشور ما یکی از منحط ترین رشته های علوم انسانی است. ما در ایران منطق پژوهش درباره متون نداریم. متاسفانه ما در روش ها و چارچوب های متن پژوهشی بسیار ضعیف هستیم. در تحقیقات مربوط به تاریخ اندیشه هم بسیار ضعیف هستیم و می توان گفت اصلا آن را نداریم. دکتر طباطبایی ادعایش این است که می خواهد تاریخ اندیشه بنویسد، اما آیا ایشان روش و مقدمات این کار را دارد؟ در تاریخ نویسی ما یک ژانر به نام تاریخ فکری داریم که خود تاریخ، موضوع آن است و متاسفانه در ایران آن را نداریم. همانند آنکه تاریخ اجتماعی نداریم. متاسفانه اینها را نداریم بلکه نمی دانیم که نداریم و این ضعف، ضعف طباطبایی نیست، بلکه ضعف عمومی علم و پژوهش در ایران است و مهمتر از همه ما تاریخ مفهومی در ایران نداریم.

استاد تاریخ دانشگاه تهران گفت: ما نسبت به کارگرفتن مفاهیم دقت نمی کنیم و وقتی دقت نکنیم دچار یک مشکل به نام زمان پریشی می شویم، یعنی ناهمزمانی به کار بردن واژه ها. البته من در این تردید ندارم که به یک معنا می‌شود مفاهیم وحدت ملی، وحدت سرزمینی و ... را در مورد بخش هایی از تاریخ ما و کنشگران آن به کار برد. آگاهی تاریخی ملی در ایران دوره باستان ذیل مفهوم ایران پدید آمده بوده، اما اینکه بگوییم که آرمان خواجه نظام الملک وحدت سرزمین ایران بوده است، به نظرم خیلی قابل مناقشه است. این درست است که خواجه و امثال او دارند در فضایی که زیر تسخیر روایت شکوه مند فردوسی قرار گرفته زیست می کنند. فردوسی یکی از عجایب تاریخ بشریت است. ما باید متاسف باشیم که درست تامل نکردیم که این پدیده چگونه ظهور کرده است و بعد چگونه در تاریخ کار کرده است. اما تردید دارم که بگویم خواجه آرمانش وحدت سرزمینی ایران بوده است. البته طباطبایی این را نمی گوید و هدف این کتاب این است که بگوید خواجه نظام الملک آگاه شده بود که بازگشت ناممکن است. اینجا یکی از نقدهایی است که من به ایشان دارم. طباطبایی به شدت تاریخ را هگلی می بیند. خواجه جزو کسانی است که آگاه به این شده است که جهان دگرگون شده است و بازگشت به اندیشه ایران شهری باستانی که کانونش مفهومی بنام فره ایزدی و شاهی آرمانی است ممکن نیست.

وی گفت: سیاست نامه بیانگر این است که بازگشت به آن آرمانشهر ناممکن است. اینجاست که ایشان مفهوم وجدان نگون بخت ایرانی را ساخته است و معتقد است که ما باید بر اساس این نظریه منطق تحول ایران را بسازیم و جز این راهی نداریم و عملا وارد بحث تاریخ اخلاقی شده است. راه برون رفت ما از این وضعیت این است که بر اساس پدیدارشناسی روح هگلی این وضعیت را فهم و علاج کنیم. ایشان در واقع تاریخ را بنا بر مفروضات اندیشه فهم می کند و تاسیس یک اندیشه جدید را راه برون رفت از این وضعیت می داند و در واقع طباطبایی در اینجا به عنوان یک منجی است و معتقد است که راه را من پیدا کرده ام.

رحمانیان در پایان گفت: ادعاهای دکتر طباطبایی من را به یاد افرادی می اندازد که به دنبال علت العلل برای تاریخ ایران هستند. طباطبایی مدعی تبیین تاریخ ایران است، اما حواسش نیست که تک عاملی نمی شود تاریخ یک جامعه و منطق تحولات آن را فهم کرد. من معتقدم که ما باید منطق دوره مندی تاریخمان را اصلاح و نو بکنیم و بر اساس تاریخ اجتماعی، اقتصادی و ... آن را دوره بندی کنیم. من دوگانه ایران بعد از اسلام و قبل از اسلام را قبول ندارم و آن را کافی نمی دانم. بلکه دوره خاندانی ایران و دوره قبیله ای تاریخ ایران را بهتر می دانم. پس بنابراین طبق این فرض اعتقاد ندارم که دوره تاریخ باستانی ما یا تاریخ خاندانی ما با ساسانیان تمام می‌شود، بلکه آخر تاریخ باستان، پایان سلجوقیان است و دوره بعدی تاریخ یعنی تاریخ قبیله ای ما آغاز می‌شود. آقای طباطبایی به دلیل اینکه هگلی به تاریج نگاه می کند راه را بر خود بسته است هرچند به این دیدگاه نزدیک شده است.