روابط تهران و آنکارا متأثر از نتایج همه پرسی ترکیه خواهد بود

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل-جواد حیران‌نیا-پیمان یزدانی: همه پرسی تغییر قانون اساسی ترکیه روز یک شنبه ۲۷ فروردین در سراسر این کشور برگزار می شود. پیش از این همه پرسی در کشورهای دیگر برگزار شده و ترک تبارها نظر خود را در خصوص تغییر قانون اساسی به صندوقهای رأی ریخته اند.

رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه بعد از کودتای نافرجام تلاش بسیار کرده تا نتایج این همه پرسی مطابق میل وی باشد. لغو میتینگهای انتخاباتی در کشورهای اروپایی و سخنان مقامات ترکیه را برخی در راستای تحریک حس ملی گرایی ترک تعبیر کردند که ظاهرا بر آرای ترک تبارها در خارج از ترکیه نیز تأثیر مثبت داشته است.

حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان از دو سال اخیر تاکنون تلاش کرده تا بتواند تمام تمرکز خود را بر تغییر نظام پارلمانی دموکراتیک به نظام ریاست‌جمهوری معطوف کند و به نوعی می‌توان آن را راهبرد «آک‌پارتی» و شخص رئیس‌جمهوری ترکیه تلقی کرد.

با توجه به تلاشهای اردوغان به نظر می رسد هزینه شکست در همه پرسی برای وی نیز افزایش پیدا کرده است. آثار و تبعات شکست یا پیروزی اردوغان در همه پرسی و آثار آن بر سیاست خارجی منطقه ای آنکارا در نشستی با حضور کارشناسان ترکیه دکتر احمد نورانی، علی قائم مقامی و ابراهیم فراهانی مورد بررسی قرار گرفته که بخش دوم و پایانی آن در ادامه آمده است.

*نظر سنجی ها به چه صورتی است؟ اساسا با توجه به نتایج انتخابات آمریکا که بر خلاف نظرسنجی ها از آب درآمد و ترامپ رئیس جمهور شد، چقدر به نتایج نظرسنجی های ترکیه می شود اعتماد کرد؟

فراهانی: این اتفاق در ترکیه  و در سال ۲۰۱۵ نیزاتفاق افتاد. اول نوامبر کسی توقع نداشت که اردوغان با این استراتژی بحرانی که درست کرده بود بتواند پیروز شود و همه کارشناسان و نظرسنجی ها نشان می دادند که اردوغان باید دولت ائتلافی تشکیل بدهد. ولی توانست ۳۱۷ کرسی را کسب کند. معمولا نظرسنجی ها تا روز آخر معلوم نیست.

نورانی: نظر سنجی هایی که انجام شده و یا در حال انجام است نمی تواند مبین نظرات دقیق جامعه ترکیه باشد. لیکن این نظرسنجی از یک سری ایده و خروجی از ملموس را به سیاستمداران و احزاب می دهد. به نظر می رسد که جامعه کنونی ترکیه حالت بلوک بندی پیدا کرده است، یعنی آرا گروهی از مردم به سوی یک حزب و جریان بلوکه شده و متقابلا آرا بخش دیگری از مردم  در حزب مقابل بلوکه  شده است. تغییر آرا بیشتر در متغیرهای میانی و بی تفاوتها است. این اولین بار است بعد از حاکمیت حزب «آ که پ» در ترکیه حزب دیگری به نام MHP با آنها همسو بوده و خواسته واحدی دارند.

در تحلیل آرا موافق تغییر قانون اساسی به نظر من نزدیک به دو سوم از طرف آرا حزب MHP برخلاف نظر رهبر آن حزب آقای دولت باغچه لی رای خواهند داد ولی یک سوم همسو با نظر رهبر شان  رای «آری» (EVET ) را به صندوق خواهند ریخت. از سوی دیگر من فکر میکنم آرا غالب ترکها مقیم خارج قریب به  ۶۰ در صد از آنها رای موافق به نظر اردوغان خواهند داد. که با احتساب آرا حزب حاکم و طرفدار اردوغان بایستی پیروزی قاطع متصور می شد،  لیکن به نظر من در آرا حزب حاکم AKP ریزش هایی در حدود ۱۰ درصد خواهد بود. این مسئله است که شرایط را برای آقای اردوغان سخت نموده است،  یعنی اگر چنانچه حزب حاکم از بدست آوردن مجدد آرا انتخابات قبلی که بیش از ۴۹ درصد بود مطمئن بود به راحتی پیش بینی های مطروحه برخی از رهبران این حزب مبنی بر دست یافتن ۶۰ درصد و حتی بیش از آن آرا منطقی بود، به  دلیل همین عدم اطمینان مقامات AKP است که شاهد تلاشهای گسترده رییس جمهور،  نخست وزیر و دیگر مقامات حزب حاکم برای جلب رضایت و اقناع طرفدار خود جهت رفتن به صندوق و دادن رای آری است. 

در تحلیل آرای منفی نیز بایستی گفت به نظر من برخلاف AKP در آرا حزب CHP ریزش قابل توجهی به نفع طرف متقابل متصور نیست، از سوی دیگر اگر در حزب کردی HDP نیز علیرغم آنکه رهبران آنها بازداشت و در زندان هستند و از سخنان ماهرانه آنها محروم هستند،  لیکن با توجه به پر رنگ بودن دیدگاه ناسیونالیستی آنان و آسیبهایی اقتصادی و سیاسی که به عموم اکراد در  جریان مقابله تروریستی دولت ترکیه وارد شده است،  به نظر می رسد که اکثریت مطلق آرا آنان پاسخ منفی به اردغان و حزب حاکم باشد. بر اساس یک نظرسنجی صورت گرفته در مناطق کردنشین بیش از ۶۴ درصد از اکراد به تغییر قانون اساسی رای منفی HAYIR خواهند داد. به عبارت دیگر چنانچه بخواهیم مجموع آرا مخالفین را به صورت یکجا تحلیل کنیم مشاهده می کنیم که مجموع آرا مخالفین فاصله چندانی از موافقین ندارند.

در این جمع بندی به نظر می رسد که تلاش طرفداران EVET بایستی بیش از طرفداران HAYIR باشد،  چرا که مجموع آرا مخالفین  در دوره اردغان هر گز بیش از ۵۰ درصد نبوده و دوره اخیر ریزشی قابل توجهی از آنان متصور نیست،  این در حالی است که آرا جناح اردوغان چندین بار از حد نصاب ۵۰ درصد گذشته است،  به خصوص آنکه این بار با پیوستن حزب  MHP که قریب به ۱۳ درصد از آرا کل کشور را دارد انتظار از طرفداران EVET در نزد افکار عمومی بیش از ۶۰ درصد است. از سویی دیگر همانگونه که اشاره شد نگرانی جدی در ریزش آرا طرفداران رای آری در هر دو حزب  AKP و MHP  وجود دارد. این به معنی این است که اگر چنانچه رای آری موفق به پیروزی هم بشود،  پیروزی ضعیفی بوده  و با اختلاف کم خواهد بود. لذا اگر در فرصت چند روز باقیمانده آن آ ک پ خوب کار نکند،  چه بسا در جناح مغلوب قرار گیرد.

قائم مقامی: «سونار بایراخچی» انتخابات ترکیه را به صورت دقیق پیش بینی کرده است. وی معتقد است بین ۱۳ تا ۱۵ درصد از شهروندان ترکیه در انتخاب رای آری یا خیر تردید دارند. بنعلی ایلدریم هم اعلام کرده که آنهایی که هنوز تصمیم خود را نگرفته اند، ۱۳% هستند. سونار بایراخچی که صاحب شرکت نظر سنجی سونار است، معتقد است ۶% از این افراد مردد را کارمندان دولت تشکیل می دهند و دلیل آن هم ترس از آینده است. یعنی به دلیل حاکم بودن نوعی حکومت نظامی در ترکیه، ترس آنها از این است که مبادا دادن رای نه، برایشان گران تمام شود. به استاندارها هم تاکید کرده اند که هرکس رای خلاف دولت داد را اخراج کنید. بایراخچی همچنین معتقد است بین ۵۱ تا ۵۲ درصد از آراء را رای «نه» تشکیل خواهد داد. سه نظرسنجی هم خود حزب عدالت و توسعه به تازگی انجام داده که نشان می دهد بین ۵۲ تا ۵۳ درصد از آراء به نفع اردوغان خواهد بود. سونر همچنین اعلام کرده که از هر ۱۰ نفر عضو حزب عدالت و توسعه دست کم یک نفر رای منفی خواهد داد.

اما در مورد ترک های مقیم اروپا باید گفت در کشورهای اروپایی حدود ۵.۵ میلیون نفر تبعه ترک زندگی می کنند که حدود ۸۰۰ الی ۹۰۰ هزار نفر از این تعداد علوی و شیعه هستند و نزدیک به یک میلیون نفر کرد هستند که این تعداد ۱۰۰% مخالف استقرار نظام ریاست جمهوری هستند. نهضت ملی گوروش هم به عنوان بزرگترین نیروی اسلامی که در اروپا وجود دارد، مخالف (اردوغان) هستند. طریقت های دیگر مانند سلیمان جی، نقش بندی و نورجی ها هم مخالف اردوغان هستند. تشکیل دهندگان بنیاد دیانت ترکیه نیز از دیگر مخالفان هستند. به نظرم اردوغان در اروپا بیش از نیمی از رای ترک ها را به همراه نخواهد داشت.

فراهانی: البته باید در نظر داشت که آنهایی که در ترکیه مخالف اردوغان هستند، اصلا در انتخابات شرکت نکرده و رای هم نخواهند داد.

قائم مقامی: اعضای حزب حرکت ملی گرا هم با صدور بیانیه ای اعلام کرده اند که رای نخواهند داد. برخی اعضای برجسته حزب حرکت ملی که نماینده پارلمان این کشور هستند هم به کمپین «نه» پیوسته اند. دیروز هم ۵۵۰ نفر که ۴۰۰ تن از آنان را نمایندگان مجلس تشکیل می دهند به همراه معاونین نخست وزیر سابق، وزرای سابق از تمام احزاب من جمله «عبدالطیف شنف» هم با صدور بیانیه ای اعلام کرده اند که به کمپین «نه» خواهند پیوست. از سوی دیگر عبدالله گل، رئیس جمهوری سابق ترکیه هم اعلام کرده نظام ریاست جمهوری جدید ترکی نخواهیم داشت. وی معتقد است این واژه یک واژه ساختگی است که اصلا وجود خارجی ندارد.

فراهانی: آماری که من در دست دارم نشان دهنده ۵۸% رای نه به اردوغان است. اما اتفاقات اخیری که در اول نوامبر ۲۰۱۵ رخ داد، منجر به کسب ۴۹.۵% آراء برای حزب عدالت و توسعه شد و اکنون هم که با حزب حرکت ملی ائتلاف کرده اند، این حزب ۱۰% از آراء خود را به عدالت و توسعه واگذار کرد که مجموع این آراء به ۵۲% می رسد. اما نکته بعدی به کودتا مربوط می شود. در دوران پسا کودتا؛ دو حزب اصلی مخالف دولت یعنی جمهوری خلق و دمکراتیک خلق ها آن زمان کودتای ترکیه را محکوم کردند. چراکه معتقد بودند در جریان کودتای ۱۹۸۰، شرایط پیش آمد که منجر به تعطیلی همه چیز در ترکیه از جمله احزاب به مدت سه سال شد. دوم اینکه آنها تصور می کردند اردوغان دست از اقتدارگرایی خود خواهد کشید و این کودتا منجر به اصلاح رفتار وی خواهد شد. نکته بعد در خصوص نافرجامی کودتا، وجود شبکه های اجتماعی بود.

اما سوال اینجاست که اگر اردوغان شکست بخورد و یا پیروز شود چه رخ خواهد داد؟ اگر اردوغان در همه پرسی ترکیه پیروز شود، اعتماد به نفس وی بالاتر خواهد رفت و به جنگ داخلی و خارجی خود در ترکیه ادامه خواهد داد. همانطور که می دانید اردوغان در خصوص حمله اخیر آمریکا به سوریه از همه و حتی از عربستان هم خوشنودتر است. چراکه آمریکا به اردوغان کمک کرده تا بتواند منطقه امن را تشکیل دهد. وی همچنین قادر به گسترش رهبری خود بر اهل سنت خواهد شد. اما اگر اردوغان شکست بخورد، وضعیت بدی پیدا خواهد کرد. اول اینکه ممکن است وی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۹ شکست بخورد. چراکه ممکن است گزینه آلترناتیوی در برابر وی قرار گیرد. چراکه مشروعیت وی به شدت زیر سوال رفته و دوم اینکه ممکن است پناهندگان را روانه اروپا کرده تا بتواند از اروپا باج خواهی کند. شکست و یا پیروزی اردوغان و سیاست خارجی وی در هر دو صورت یعنی چه شکست و چه پیروزی برای ایران خطر به حساب می آید. چراکه وی یکی از مخالفان سرسخت سیاست خارجی ایران است.

قائم مقامی: اگر اردوغان در سیاست داخلی خود شکست بخورد، نظام پارلمانی دمکراتیک ادامه خواهد یافت. اما آنگونه که احزاب سیاسی ترکیه مانند حزب جمهوری خلق، حزب سعادت و وطن  معتقدند، باید دسته ای از اصلاحات در ترکیه انجام شود. یکی از این اصلاحات مربوط به نظام حذف ۱۰ درصدی انتخابات در این کشور است که در حال حاضر از مجموع ۸۰ میلیون نفر، ۸ میلیون نفر آن حذف شده ورای آنها وارد مجلس نخواهد شد.

اما اگر اردوغان در انتخابات پیروز شود، ضمن اجرای این ۱۸ ماده اصلاحی مربوط به نظام ریاست جمهوری، مابقی قوانینی که در تضاد با این ۱۸ ماده قرار دارد را نیز حذف خواهد کرد. در سیاست داخلی نیز در صورت پیروزی اردوغان، یک نظام تک حزبی روی کار خواهد آمد و حتی همین حزب حرکت ملی گرا را نیز تضعیف خواهد کرد. به علاوه، از آنجا که میان حزب حرکت ملی گرا و عدالت و توسعه ائتلاف صورت گرفته، آن را نیز تضعیف خواهد کرد.

در سیاست خارجی خود نیز سیاست تهاجمی با ویژگی های ملی گرایی ترکی، تاکید بر مذهب تسنن و سیاست تهاجمی اشغال گرانه خود را نیز در عراق و سوریه گسترش خواهد داد و با ایران نیز کاملا در تقابل خواهد بود. علاوه بر این، وی در خلیج فارس نیز با پاکستان، عربستان و کویت در برابر ایران قرار خواهد گرفت. وی به نوعی به دنبال رهبری اهل تسنن به شیوه ناتو خواهد بود.

اما اگر اردوغان رای نه کسب کند، نظام فعلی سیاسی ترکیه تقویت شده و احزاب مختلف هم طرح هایی برای تغییر قانون اساسی خواهند داشت. هرچند که در صورت پیروزی اردوغان، همین قوانین ۱۸ ماده ای پیشنهادی منجر به تغییر دیگر قوانین جانبی نیز خواهد شد. همچنین در صورتی پیروزی اردوغان در این همه پرسی، روابط وی با اتحادیه اروپا نیز بیش از پیش رو به وخامت خواهد گذاشت. چراکه اتحادیه اروپا اعلام کرده که در صورت استقرار نظام ریاست جمهوری در ترکیه، تمامی سرفصل های مذاکرات ۳۵ ساله میان این اتحادیه و ترکیه ملغی خواهد شد و صرفا به روابط دوجانبه عادی خود ادامه خواهیم داد. به علاوه کمیسیون و نیز به عنوان کمیسیون تخصصی قانون اساسی پارلمان اتحادیه اروپا گزارشی را دو ماه پیش منتشر کرده و در آن نظام ریاست جمهوری مد نظر اردوغان را نظامی کاملا خودکامه خوانده و این مساله منجر به دوری هرچه بیشتر ترکیه از اتحادیه اروپا خواهد شد.

من معتقدم ترکیه روابط خود را با آمریکا و ناتو به شدت گسترش خواهد داد و این مساله به معنای تهدید امنیتی علیه نه تنها ایران بلکه تمامی کشورهای منطقه خواهد شود. اما در صورت شکست همه پرسی، حاکمیت حزب عدالت و توسعه دستکم تا سال ۲۰۱۹ ادامه خواهد یافت. اما چه در سیاست داخلی و چه در خارجی، شاهد تغییر و تعدیل در رفتار ترکیه خواهیم بود. در داخل ترکیه علویان در کنار کردها به شدت با اردوغان مخالف هستند.

به علاوه حزب ملی گوروش نیز از مخالفان پر نفوذ اردوغان در ترکیه به حساب می آید که اردوغان ۱۷۶ تن از رهبران این حزب را به طور کلی پاکسازی کرد. از سوی دیگر در صورت پیروزی اردوغان در همه پرسی، فضای سیاسی – اقتصادی و اجتماعی درون ترکیه تا حد زیادی متزلزل خواهد شد. اما اگر همه پرسی ترکیه با شکست مواجه شود، این وضعیت تا حد زیادی تعدیل شده و نوعی وحدت و همگرایی در میان گروه ها و احزاب سیاسی ترکیه پا خواهد گرفت. چراکه اردوغان به هیچ عنوان منتقدین را بر نمی تابد.

در حال حاضر ۲۵۰۰ نفر به دلیل توهین به اردوغان یا در زندان هستند و یا تحت تعقیب و بازداشت موقت قرار دارند. وی تمامی گروه ها را خائن یا تروریست اعلام کرده است. یا به عنوان مثال به این افتخار می کند که در عملیات ماه های گذشته بیش از ۱۰ هزار تن از نیروهای پ ک ک یا پی وای دی را کشته است. از طرفی خانواده های کرد ساکن ترکیه انتقام این تعداد کشته را خواهند گرفت. با این حساب تروریسم پ ک ک در ترکیه پایان ناپذیر خواهد بود. مگر اینکه برگردند به راه حل دمکراتیک این مشکل که پیشتر از آن صحبت می کردند. معضل دیگر ترکیه جنگ سوریه است. در حال حاضر سه میلیون تن از شهروندان سوریه در شهرهای مختلف ترکیه حضور دارند و این به معنای ایجاد یک مافیای بزرگ فساد در این کشور است. از طرفی یک شبکه بسیار بزرگ تروریستی در ترکیه ایجاد شده است.

اردوغان پیشتر حضور تروریست های داعش، جبهه النصره و امثال اینها در ترکیه را انکار می کرد اما شاهد هستیم که دستگیری تروریست ها در ترکیه به شدت افزایش یافته است. کمال گونیستال اوغلو هم از طرفی اعلام کرده که گروه های تروریستی مذکور در ۷۱ مرکز استان ترکیه مستقر شده اند. حتی این تروریست ها سایت های متعددی هم برای خود تحت عنوان فدائیان ترک، انصار ترک، مجاهدین ترک و امثال اینها داشتند. یعنی به لحاظ امنیتی، چه اردوغان در این همه پرسی پیروز شود و چه شکست بخورد، تغییری در وضعیت امنیتی و تروریسم در ترکیه نخواهد داشت.

مگر اینکه تصمیم بگیرد در مسائل مربوط به عراق و سوریه دخالت نکند. یعنی بر خلاف آنچه اردوغان مطرح می کند که در صورت استقرار نظام ریاست جمهوری در ترکیه تمامی این مشکلات حل خواهند شد، این مشکلات چه در عرصه سیاست داخلی و چه سیاست خارجی پابرجا خواهند ماند. به لحاظ اقتصادی هم وضع به همین منوال خواهد بود. ترکیه حدود ۵۵۰ میلیارد دلار بدهی داخلی و خارجی دارد که حزب سعادت پیشتر آمار ماهانه این میزان بدهی را اعلام می کرد. حدود دو سه هفته قبل هم سخنگوی حزب جمهوری خلق اعلام کرد که ترکیه ۲۰۰ میلیارد دلار بدهی معوقه دارد که باید آن پرداخت کند. درحالیکه کل مبلغ ذخیره ترکیه ۹۴ میلیارد دلار است. از طرف دیگر ترکیه ۳۴ میلیارد دلار درآمد حاصل از گردشگری داشت که الان این رقم به ۱۵ تا ۱۷ میلیارد دلار کاهش یافته است.

تمامی شهرهای مرزی ترکیه با عراق و سوریه به حال ورشکستگی در آمده اند. اگر اردوغان بخواهد طرح های رشد و توسعه را در این بخش ها اجرا کند، نبود امنیت مانع از این کار خواهد شد و اگر امنیت هم تامین شود، منابع مالی تامین این مقدار پول برای وی ممکن نخواهد بود. از طرفی هم وی با اعضای اتحادیه اروپا مانند هلند درگیر شده است. هلند ۲۲.۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم در ترکیه دارد و حدود ۴۵۰۰ شرکت هلندی در ترکیه سرمایه گذاری کرده اند. کشورهای عضو اتحادیه اروپا از سال ۲۰۰۳ تاکنون ۱۶۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم در ترکیه داشته اند که البته عمده این سرمایه گذاری ها در بخش روبنایی بوده است.

علاوه بر این ترکیه سالانه ۶۵ میلیارد دلار مراوده تجاری دارد. اما اردوغان با ایجاد تنش و درگیری های اخیر با این کشورها و اعلام اینکه اروپایی ها نازیست و فاشیست هستند، این کشورها را با خود دشمن کرده است. یا در جریان مسائل مربوط به یمن و بحرین از عربستان سعودی حمایت می کند. تمامی این مسائل باعث می شود که در صورت پیروزی و یا شکست اردوغان، آن وعده هایی که در خصوص تامین رفاه، توسعه اقصادی، امنیت و امثال اینها داده تحقق پیدا نکرده و حداقل برای تحقق چنین مسائلی بین ۵ تا ۱۰ سال زمان لازم خواهد بود.

نورانی: تصور من این است، در صورت پیروزی رای «آری»، در رفراندوم ، در روابط سیاسی و منطقه ای ایران و ترکیه پیشرفت مثبتی روی نخواهد داد و اختلافات جاری در خصوص مسائل منطقه ای کماکان ادامه خواهد یافت. اما در این شرایط با توجه به احتمال متشنج شدن رابطه ترکیه و اروپا، رویکرد اقتصادی ترکیه نسبت به ایران مثبت بشود. من همچنین تصور میکنم روابط ترکیه با آمریکا و انگلیس در شرایط پیروزی رای آری بهتر خواهد شد. چراکه این دو کشور ترجیح می دهند مخاطب آنها در کشورها یک مقام مقتدر ، بدون داشتن مزاحمتهای نظارتی باشد. 

همچنانکه گفته شد، پیروزی رای آری در ارتباط با ایران منجر به افزایش رقابت منطقه ای، تشدید فعالیتهای قومیت گرایی، ناسیونالیستی و مسائلی همچون پان ترکیسم خواهد شد. 

شاید یکی از دستاوردهای رای آری برای روابط ایران و ترکیه ، اجرای شدن عبور خط لوله گاز ایران از ترکیه به اروپا باشد. چراکه بروز تنش در روابط ترکیه با اروپا ممکن است موجب شود تا اروپایی ها ملزم به افزایش  تعامل خود با ایران شوند. در خصوص مشکلات اقتصادی اروپا با ترکیه در صورت مثبت بودن آرا رفراندوم ، با توجه به وجود بیش از ٩٠٠٠ شرکت تنها دو کشور آلمان و هلند در ترکیه ، احتمالا با در نظر داشتن نیاز متقابل طرفین به یکدیگر ، طرفین ملزم به تعامل و تداوم همکاری با حداقل شرایط ممکن خواهند بود. 

اما آنچه باید بگویم این است که چه نتیجه همه پرسی مثبت شود و چه منفی، بازگشت دیدگاه اروپا  نسبت به ترکیه و بالعکس، با توجه به آسیبی که در جریان روند تبلغات رفراندوم بین طرفین ایجاد شد،  به راحتی قابل اغماض نخواهد بود . 

در صورت پیروزی رای منفی با توجه به اینکه حزب مخالف توانمندی در مقابل حزب آ ک پ وجود ندارد ، احتمال تداوم شرایط کنونی پارلمان و دولت تا انتخابات بعدی به شکل موجود زیاد است.

ولی به نظر من همه پرسی روز یکشنبه ١٦ آوریل فارغ از نتیجه آن، به موضوعی دو سر باخت برای حزب حرکت ملی تبدیل خواهدشد . چرا که با توجه به عدم همراهی اکثریت اعضای آن با تصمیم رهبر این حزب آقای دولت باغچه لی ، موقعیت ایشان احتمالا متزلزل خواهد شد . 

جمع بندی نظر من اینست که اروپا به دنبال شکست اردوغان در این رفراندوم، ولی  روسیه و عربستان و ترامپ به دنبال پیروزی اردوغان هستند.. البته در آمریکا جریان مخالف ترامپ مانند مک کین و پنتاگون به دنبال شکست اردوغان هستند. اما ترامپ با حمایت از اردوغان به دنبال تضعیف ناتو و اتحادیه اروپا است. پوتین نیز با حمایت از اردغان به دنبال پتضعیف اتحادیه اروپا است.  عدم واکنش پوتین به آنکارا پس از واقعه ترور سفیر روسیه در ترکیه در همین راستا ارزیابی می شود . 

به نظرم هوشمندانه ترین سیاست در قبال مساله همه پرسی ترکیه را جمهوری اسلامی ایران داشته است، ایران ضمن پرهیز از هرگونه دخالتی در له یا علیه ترکیه ، رفراندوم ١٦ آوریل را یک مسئله داخلی این کشور تلقی کرده و به نظر مردم ترکیه هر چه که باشد احترام قائل شده است.

در خصوص مسائل منطقه هم باید بگویم که تنها راه حل مشکلات  منطقه اتخاذ سیاست همگرایی میان کشورهای منطقه  است و ترکیه و ایران در این رابطه می توانند به عنوان الگوی جهان اسلام حرکت کنند، چرا که منافع دو کشور در همکاری و تعامل با یکدیگر است، به همین دلیل پیروزی ترکیه پیروزی ایران و موفقیت ایران پیروزی ترکیه است. اگر ایران و ترکیه بتوانند سیاست  تعاملی خود را با یکدیگر تقویت کنند، مانند آنچه که در قزاقستان در مورد مساله سوریه  رخ داد، بسیاری از گره های کور مشکلات روابط دو جانبه و منطقه ای در راستای منافع منطقه و جهان اسلام حل می شود.

قائم مقامی: ایران و ترکیه باید متحد شوند. چراکه منافع و سود دو طرف با یکدیگر مشترک است. اما غربی ها اجازه رخ دادن چنین مساله ای را نمی دهند. ترکیه فقط می تواند نهایتا در زمینه امنیتی با ایران همکاری داشته باشد. چراکه آمریکا و ناتو اجازه انجام چنین کاری را به ترکیه نخواهند داد.

در همین مورد مساله آستانه، می بینیم که ترکیه در حال برگشت از مسیر خود است. یعنی تا پیش از اینکه ترامپ سیاست های منطقه ای خود را مشخص نکرده بود، به خصوص با سقوط حلب ترکیه ناچار به پذیرش توافق آستانه شد و درغیر اینصورت آن را نمی پذیرفت و الان هم در حال بازگشت از این مسیر است.

علاوه بر آن ترکیه به شدت اصرار دارد که خط لوله ایران به مدیترانه کشیده نشود. چراکه در آن صورت هم از نفت و گاز عراق محروم خواهد شد و هم از نفت و گاز ایران. اردوغان تلاش می کند این هلال شیعه در عراق و سوریه به وجود نیاید. به علاوه تلاش می کند بارزانی را سرپا نگه دارد تا در صورت کشیده شدن خط لوله ایران به مدیترانه، با توجه به وجود دولت مستقل کردستان از آن طریق نفت مورد نیاز خود را تامین کند. از سوی دیگر به دنبال وارد کردن نفت و گاز مدیترانه به داخل ترکیه و پخش آن به کشورهای دیگر هست که همین نفت مدیترانه شرقی هم به نوعی در جهت رقابت با ایران خواهد بود و باعث تضعیف ایران و روسیه در بخش انرژی خواهد شد.

نورانی: در مورد بحث خط لوله گاز به نظر من با اجرایی شدن این پروژه ضمن آنکه پیوند خوبی برای وابسته نمودن دو کشور به یکدیگر می شود، راهکار مناسبی نیز برای به حاشیه رفتن طرحهای مشابه که هم اکنون در دریای سیاه توسط رژیم صهیونیستی و تعدادی از کشورهای اروپایی با حمایت امریکا در جریان است خواهد بود. چرا که مخازن گاز موجود در در دریای سیاه در مقایسه باز گاز ایران ناچیز است.

در خصوص هلال شیعی و توطئه های مطروحه در این رابطه نیز فکر می کنم شناخت و درک درست کشورهای منطقه از یکدیگر به ویژه ایران و ترکیه می تواند دو کشور را به نزدیکترین دو متحد در آورد ، در این رابطه کافی است درک دو کشور از یکدیگر به همان درک و شناخت سالهای ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ بازگردد.